Q. HORATIUS FLACCUS • OPERA ET COMMENTARII
CARM. ICARM. IICARM. IIICARM. IVCARM. SAEC.EP.SERM. ISERM. IIEPIST. IEPIST. IIA. P.

acronis commentarium in horatium flaccum


INITIOCARM. ICARM. IICARM. IIICARM. IV • CARM. SAEC. • EP.SERM. ISERM. IIEPIST. IEPIST. IIA. P.
  1. phoebe silvarumque potens diana...

carm. saec. i · phoebe silvarumque potens diana...


CARMEN HOC IDEO DICITVR SAECVLARE, QVOD PER CENTVM ET DECEM ANNOS LVDI CELEBRABANTVR TRIBVS DIEBVS ET TRIBVS NOCTIBVS. METRVM TRES SAPPHICI, QVARTVS DIPODIA. DIXERVNT AVTEM HOC CARMEN SAECVLARIBVS LVDIS, QVOS CELEBRABAT AVGVSTVS IN CAPITOLIO POST CENTVM ET DECEM ANNOS CVM VIRGINIBVS ET PVERIS PRAETEXTATIS.


1. phoebe siluarumque potens d. S<a>ecularis carminis duplex deuotio esse consueuerat: aut enim pro sedanda et uertenda pestilentia, aut pro certo et constituto numero annorum; centesimo enim decimo anno in Capitolio a puellis et pueris inpuberibus cantabatur. Ideo autem tempora numeraturus ab Apolline et Diana principium sumpsit, quia ipsi in honore solis habebantur et lunae, unde Vergilius, dicturus Georgicon carmen, sub aliorum uocabulis numinum ipsos inuocauit (I 5—7): Vos, o clarissima mundi // Lumina, labentem caelo quae ducitis annum, // Liber et alma Ceres. Hoc carmen saeculare inscribitur. Cum enim saeculares ludos celebraret Augustus, secundum ritum priscae religionis a uirginibus puerisque praetextatis in Capitolio decantatum est. Propter hoc carmen Augustus diuus esse tunc meruit. Ita autem coepit, ut Maro in georgicis (I 5. 6): Vos, o clarissima mundi // Lumina. His enim reguntur omnes res terrarum: calore solis per diem, humore lunae per noctem. Ergo idem sunt sol et luna, qui Apollo et Diana, unde et Dianae arcus adsignatur ex similitudine incipientis lunae.

2. o colendi semper et culti. Colendi in futurum, culti in praeteritum.

3. Vt semper uirgines et pueri dicant dis carmen per centum et decem annos.

4. <tempore sacro.> Ludis secularibus. Trinoctio, quia per tres dies et tres noctes celebrabantur ludi isti, aut tempus sacrum dixit, quo ludi celebrantur. Porro ii ludi seculares tribus diebus et tribus noctibus continuatim agebantur.

5. quos. Idest Romanos.

7. septem placuere colles. Romam significat in septem collibus, ut (Verg. georg. II 535): Septemque una sibi muro circumdedit arces.

8. <dicere carmen.> Valerius ([leg.] Verrius) Flaccus refert carmen saeculare et sacrificium inter annos centum et decem Diti et Proserpinae constitutum bello Punico primo ex responso decemuirorum, cum iussi essent libros Sibillinos inspicere ob prodigium, quod eo bello accidit. Nam pars murorum urbis fulmine icta ruit. Atque ita responderunt: bellum aduersus Kartaginenses prospere geri posse, si Diti et Proserpinae triduo, idest tribue diebus et tribus noctibus, ludi fuissent celebrati et carmen cantatum inter sacrificia. Hoc [autem] accidit consulibus P. Claudio Pulchro L. Iunio Pulchro. Cum Roma pestilentia laboraret, ex libris Sibillinis iussum est, ut Diti Patri ad Terentum stipes mitteretur. Hoc etiam idem libri iusserunt, ut nobilium liberi in Capitolio hoc carmen decantarent.

9. curru nitido d. q. e. E contrariis perpetuum Solis numen ostendit dando ei et praeteritum et futurum tempus, dum in diem alius renascitur. Sicut enim ortu suo diem, ita discessu noctem facit.

10. <aliusque et idem.> Recedendo alius, quia cottidie nasceris; idem, quia non mutaris.

11. possis nihil urbe roma uisere maius. Magnitudinem suam precatur urbi Romae seruari.

13. <rite.> Solito tempore. aperire. <A>edificare.

14. lenis. Propitia. Facilis, propitia. ilithia. Ipsam enim Lucinam, Lunam et Dianam ostendit, quam mistico nomine, sicut in sacris dicebatur, Ilithiam nominauit, sicut eam et Homerus uocauit; ipsa enim partubus mulierum fauere putabatur.

15. A nobis genitalis dea, a Gr<a>ecis Hithyia.

16. seu genitalis. Genitalem uocauit Dianam, quam et Lunam intellegi uoluit, quia ut solis calore animantur semina, ita lunae humore nutriuntur; penes ipsam enim et corporum omnium ratio esse dicitur et potestas.

17. diua producas sobolem precamur. Implicata elocutio, quae sic ordinanda est: diua, precamur, ut producas subolem nouae prolis patrumque decreta prosperes super iugandis feminis feraci marita lege, quoniam senatusconsultum de matrimonii s propositum fuit. Quae praees gignentibus uel partubus.

18. prosperes decreta. Nuptialibus, inquit, legibus faueas.

19. feraci. Fecunda, quae procreandorum liberorum causa promulgata est, quae lex Iulia dicitur.

20. ‘Lege marita’, quae prolis ferax sit. ‘Lege marita’ quasi lex fertilitatem feminis dederit Legem autem Iuliam dixit. ‘Lege marita’ pro ‘maritali’ ut Plautus (Epidic. 180 G): Quae quidem non marita est pro ‘maritalis’. Aut marita dicitur, quae de maritandis ordinibus lata est. Caesar enim post bellum legem tulit, nequis caelebs esset aut uidua, quo posset iuuenum iactura refici, quae bellis ciuilibus contigerat; nam prope octoginta milia perierant armatorum. marita. Qua nuptiae celebrantur.

21. certus undenos decies p. <a.> Decies undenos annos centum decem dixit per orbem circuli annalis peractos, pro quibus et carmen s<a>eculare dicebatur; ludi enim s<a>eculares ternis diebus et noctibus agebantur pro cultu Solis [die ac nocte] et Lunae. Sensus est: precamur, ut certus et perfectus orbis, qui est annorum centum et decem, cantus et ludos referat frequentes. Et notandus tropus per metonomian in eo, quod ait ‘certos ludos orbis referat’ pro eo, quod est ‘homines certi temporis orbe completo referant ludos’. Ordo est: ut cantus referat ludosque.

22. Orbem nunc temporum circulum accipe in se scilicet redeuntium.

26. uosque ueraces cecinisse, parc<a>e. Quae uera mortalibus praedicant futura; et uos, ait, prosperate sacrum carmen, quod pro perpetuitate imperii Romani ex Sibillae libris in celebritate ludorum constitutum est, unde et (Verg. Aen. I 279): Imperium sine fine dedi. Sensus a plurali ad singularem: uosque, Parcae ueraces, seruetis, quod semel dictum est uos cecinisse, et Terminus seruet, quod semel dictum est.

26. [semel dicunt] stabilisque rerum. Perpetuus et inmutabilis.

27. bona iam peractis i. p. Idest perfectis rebus uberiora fata iungite, quae nihil habeant aduersitatis. Ordo est: et uos, ueraces Parcae, iungite fata bona peractis aeque bonis et similiter ordo seruet haec bona.

29. fertilis frugum pecorisque tellus. Laudat Italiam et optat frugum ubertatem et prosperam pecorum feturam. Vnde et coronas offerri Cereri pro messium fertilitate promittit.

31. Fetus generaliter omnium rerum accipere debemus, et inanimalium, quae ad utilitatem nostram pertinent. Salubres autem non tantum aquae, uerum et aurae intellegendae sunt.

32. iouis aur<a>e. Aer serenus.

33. condito mitis placidusque telo s. a. p. a. Mitem et placidum optat Apollinem, qui est sagittis armatus. Sic enim iratus ponitur, ut (Verg. Aen. VIII 704): Actius haec cernens arcum intendebat Apollo. Quidam pestilentem deum Apollinem putant. Hic ergo petitur, ne noceat. Ὅμηρος de eodem similiter sensit, cum eum Graecis pestem inmisisse dixit, et Plautus in Mercatore inducit matrem familias precantem, ut filio suo parcat.

36. siderum regina b. a. l. p. Ita pro puellis Lunam ut audiantur, ut Apollinem pro pueris precatur.

37. roma si uestrum est opus. Si Romam, inquit, numina coli iussistis turmis Iliacis, statutis uestris fauete, ut semper felix sit, ut aput Vergilium (Aen. X 33. 34): Sin tot responsa secuti, // Quae superi Manesque dabant.. siue propter Iliam sacerdotem, Romuli matrem dictam. Si propter uos facta est Roma, quia oraculo Apollinis Troiani, sicut ait Virgilius (Aen. X 33. 34), ad Italiam perrexerunt. Ideo ait ‘Iliae turmae’; nam Aeneas auctor est Romani generis.

38. litus etruscum. Propter Euandrum, qui illic prior regnauit. Tiberinum litus, quia ab Etruscis oritur.

39. pars mutare lares. Deorum responso, ut (Verg. Aen. III 5): Auguriis agimur diuum.. et alibi (Verg. Aen. III 161): Mutandae sedes. Ideo pars, quia non omnes cum Aenea ad Latium uenerunt; nonnulli enim cum Antenore.

40. sospite cursu. Propter nauigationem. 41. CVI. Romae. ardentem sine fravde troiam. Aut ut Troia non proditione [(cf. Porph.)] uideretur euersa, sed fato, aut ‘sine fraude’ ‘sine laesione’, ut (carm. II 19, 20): Bisthonidum sine fraude crines. Non ‘sine fraude ardentem’, sed ‘sine fraude itermuniuit’ Aeneas. Quidam enim putant Aeneam patriae superstitem fuisse, quod iuxta quorundam opinionem crimine proditionis sit dampnatus.

42. castus aeneas. Castum Aeneam pro religioso siue pro pio posuit et incorrupto animo, ut (Verg. Aen. III 409): Hac casta maneant sub religione nepotes.

43. liberum muniuit iter, Vt (Verg. Aen. II 633): Dant tela locum flammaeque recedunt. Mire liberum iter appellauit, quo libertatem sunt adepti. datvrvs plvra relictis. Posteris maiora daturus. Idest facturus maiorem ciuitatem amissa Troia. datvrvs. Da syllaba breuis semper est praeter in inperatiuo modo, ut (Verg. Aen. VIII 150): Accipe daque fidem.

45. <docili iuuentae.> Aut peritae aut quae facilis est ad docendum.

46. <senectuti placidae.> Quae quiescit, quia laborum inpatiens est.

47. romulae genti d. <r.> pro. e. <d.> o. Imperium decoremque optat et populum, ut et populo imperium et populus imperio Romano praestetur. romvlae. Pro Romuleae, ut (Verg. Aen. X 57): ‘Dardana tela’ pro ‘Dardania’ Maro dixit.

49. bubus ueneratur albis. Vt (Verg. georg. II 146. 147): Hinc albi, Clitumne, greges et maxima taurus // Victima. Per quam deuotionem Romam unit intellegi religiosam. Quia albis uictimis sacrificabant imperatores triumphantes.

50. clarus anchis<a>e uenerisque. Per Aeneam Romani accipiendi. Hoc ad Caesarem Iulium pertinet, quod Iulia gens ab Iulo ac per hoc a Venere et Anchisa orta existimatur; ideoque Veneri Genitrici templum constitutum est.

51. bellante[m] prior. Siue Augustum dicit priorem ad anna aduersum rebelles, et subiectis mitem, ut (Verg. Aen. VI 853): Parcere subiectis et debellare superbos.. siue quia Romanis mos erat, ut iustis causis bella susciperent et, nisi per Fetiales edicta belli causa, minime pugnarent. lenis. [Mitds ut] Virgilius (Aen. VI 853): Parcere subiectis et debellare superbos.

54. medus albanasque timet secures. A Medis hostibus timentur secures Roman<a>e; ideo autem Albanas dixit, quia Roma ab Albanis, quos continet, dicta est, ut (Verg. Aen. I 7): Albanique patres atque altae moenia Romae. albanas secvres. Romanos magistratus, ab Albanis descendentes, ut (Verg. Aen. I 7): Albanique patres.

55. iam scithae responsa petunt. Praecepta, quid eos obseruare uictor iuberet; et hoc in laudem Augusti, ut (Verg. ecl. 1, 44): Hic mihi responsum primus dedit ille petenti.

57. iam fides et pax et honor pudorque. Armis pacem et honorem pudoremque Romanos dicit quaesisse et reparata uirtute redisse fortunam, ipsa est enim, quae copiam beato idest diuiti cornu diffundit. Singula autem singulis applicanda sunt: fides militibus, pax ciuitati, honor senatui.

58. <redire u. audet.> Properat, nil iam dubitat.

61. augur et fulgente decorus a. p. Ad laudes Apollinis redit, cui datur augurium, sagittarum usus et musica, unde inter nouem Musas cum cithara ponitur canere, ut Vergilius (Aen. XII 393. 394): Ipse suas artes, sua munera, l<a>etus Apollo Augurium citharamque dedit celerisque sagittas.

63. qui salutari leuat arte fessos. Idem enim et medicinae putatur inuentor, ut (Verg. Aen. VII 769): Paeoniis reuocatum herbis et amore Dianae. ‘Salutari arte’ idest medicina, cuius Apollo inuentor est. Inducitur enim apud Ouidium (met. I 521) loquens: Inuentum medicina meum est.

65. si palatinas uidet aras. Ante Palatium enim templum est Apollini constitutum, uelut numini salutari. Apparet iam eo tempore ab Augusto dedicatum fuisse in Palatio Apollinis templum, ut Maro etiam testatur (Aen. VIII 720): Ipse sedens niueo candentis limine Phoebi. Sensus est: si acceptas aras habet Apollo, quae ei sunt in Palatio dedicatae; hoc est: si propitius Romanos aspicit, melius saeculum tribuat in futurum. Idest si respicis res Romanas, Apollo, felicissima tempora consequentur. aeqvvs. Propitius.

67. meliusque semper pro. ae. Meliora Romae tempora daturum propitium promittit Apollinem. <proroget.> ‘Differat, dilatet’.

69. auentinum tenet a. In Auentino enim et in Algido templa Dianae famosa cultu et magnitudine sunt condita. Algidus mons ab assiduo frigore appellatus, non longe ab urbe. Etiam Romani in hoc Dianae sacra celebrabant. Sensus autem huiusmodi est: et Diana, quae Auentinum tenet et Algidum, si quindecim uirorum preces curat et uotis puerorum aures applicat, in alterum lustrum aeuum proroget. Hic ergo ex superiore sensu per zeugma particula ‘si’ accersenda est, ut sit: si quindecim uirorum preces Diana curat et si uotis puerorum amicas aures applicat. Si in sacris faciendis uota et preces curat uel quindecim uirorum uel puellarum, in aeuum felix prorogabuntur Romana tempora.

70. quindecim diana pre. u. c. Quindecim enim sacerdotes Dianae de patriciis creabantur.

71. amicas. Propitias.

72. adplicat aures. Ad audiendum inclinat.

73. haec iouem sentire deosque cunctos. Finis sacri carminis hoc habebat, ut in haec uerba deuotio solueretur, quo dicerent sentire Iouem uota et deos cunctos, ad omnia etiam numina precationem carminis peruenisse, auditos se spe certa domum reuerti. Idest haec uelle Iouem et ceteros deos satis credo.

75. doctus et phoebi chorus et dianae dicere laudes. Hac ipsa se inbutos carminis uaticinatione dicebant non falli in bon<a>e spei <pro>missione.

Ad graece scripta legenda typus graecus extrahe


GAI M. SEVER • MMDCCLX • MMDCCLXVII