Q. HORATIUS FLACCUS • OPERA ET COMMENTARII
CARM. ICARM. IICARM. IIICARM. IVCARM. SAEC.EP.SERM. ISERM. IIEPIST. IEPIST. IIA. P.

porphyrionis commentarium in horatium flaccum


INITIOCARM. ICARM. IICARM. IIICARM. IVCARM. SAEC. • EP. • SERM. ISERM. IIEPIST. IEPIST. IIA. P.
  1. ibis liburnis inter alta navium...
  2. 'beatus ille qui procul negotiis...
  3. parentis olim siquis inpia manu...
  4. lupis et agnis quanta sortito obtigit...
  5. 'at o deorum quidquid in caelo regit...
  6. quid inmerentis hospites vexas canis...
  7. quo, quo scelesti ruitis? aut cur dexteris...
  8. rogare longo putidam te saeculo...
  9. quando repostum caecubum ad festas dapes...
  10. mala soluta navis exit alite...
  11. petti, nihil me sicut antea iuvat...
  12. quid tibi vis, mulier nigris dignissima barris...
  13. horrida tempestas caelum contraxit et imbres...
  14. mollis inertia cur tantam diffuderit imis...
  15. nox erat et caelo fulgebat luna sereno...
  16. altera iam teritur bellis civilibus aetas...
  17. iam iam efficaci do manus scientiae...

ep. i · ibis liburnis inter alta navium...


1. ibis libvrnis inter alta navivm, amice, propvgnacvla. Liber hic [epodon] inscribitur, scilicet quod ita uersus in eo ordinati sunt, ut singulis quibusque clausulae suae recinant. Clausulas autem lyrici appellant quasi praecisos uersus integris subiectos, qualis est secundus [amice propugnacula], et deinceps alterni, quibus tertia pars deest, quominus sint praecedentibus similes, id est ipsi senarii, quos merito bessales clausulas appellant et alterumbes. Bessi enim tertia pars opus est, ut integer fiat.

1. ibis libvrnis inter alta navivm, amice, propvgnacvla. Non uidetur uerecundiae Horati conuenire, ut amicum se Maecenatis dicat, cum clientem debeat dicere. Numquid ergo sic ordinanda frasis est, ut ‘amice Caesaris’ intellegamus, et ideo bis ‘Caesaris’ accipiendum erit, ut sit tale: amice Caesaris, Maecenas, ibis Liburnis paratus periculum Caesaris tuo periculo subire?

5. qvid nos, qvibvs te vita si svperstite // ivcvnda, si contra, gravis? Bis posuit particulam ‘si’, sed semel abundat. Melius enim sic loqueretur: quibus te superstite uita iucunda est, si contra sit, grauis est. Ergo uerbum extrinsecus hic accipiendum [ex eo] ‘sit’, ut plena fiat eloquutio.

6. si contra, gravis. [Contra], id est, superstiti contraria.

7. vtrvmne ivssi perseqvemvr otivm? [Iussi] a te. Aut numquid a Caesare? Dicitur enim Caesar Augustus dedisse Horatio militiae uacationem, cum aliis negasset.

9. an hvnc laborem, mente latvri, decet // qva ferre non mollis viros // feremvs? Sensus autem est hic: aut numquid animo laboraturi per absentiam tuam suscipiamus et corporis laborem tecum eundo? Corporis enim laborem uult esse non mollium uirorum.

17. comes minore svm fvtvrvs in metv, // qvi maior absentes habet. Sensus est: si comes sim, minorem metum patiar, qui semper absentibus maior est. Et attende a singulari numero ad pluralem transitum fecisse.

19. vt adsidens inplvmibvs pvllis avis // serpentivm adlapsvs timet. Attende elocutionem ‘illis timet’ per datiuum casum, non ‘pro illis timet’. Sic et Terentius: [Syre], [tibi metui male].

21. non, vt adsit, avxilii latvra plvs praesentibvs. ‘Sit’ uerbum hic deest, et ‘si’ particula, quia ordo et sensus hic est: Non ut plus auxilii praesentibus sit latura, si adsit.

27. pecvsve calabris ante sidvs fervidvm // lvcana mvtet pascvis. Ambigua quidem elocutio est, sed cum [ante sidus feruidum] dicat et Calabriam manifestissimum sit caloratam esse, apparet eum hoc dicere: non ut pecus ante feruentissimum aestatis tempus ex Calabria in Lucaniam transeat.

30. circea tangat moenia. [Circea moenia] Tusculum intellegendum, quia Telegonus Circes et Vlixis filius hoc oppidum condidit. Sensus est autem: ut neque in Tusculano possideam uillarumque ibi aedificia usque ad ipsam urbem extendam.

31. satis svperqve me benignitas tva ditavit. Donatum sibi in Sabinis fundum a Maecenate Horatius saepe testatur.

33. qvod avt avarvs vt chremes terra premam. Quoniam Chremes nomen senis est in comoediis; ibi enim fere senes auari finguntur. Vnde uidetur non inmerito Chremen auarum dixisse. Sensus autem: non studebo nummos adquirere, quos thensauris conditos terrae suffodiam Per quod ait se nolle nummos habere plures, quam qui opus sint, ac per quos sollicitam non habeat uitam.

34. discinctvs avt perdam nepos. [Discinct][u][s]. Ita discinctos pro neglegentibus solemus et nos dicere. Nepotem autem ueteres ut prodigum ac luxuriosum dicebant, quia re uera solutioris delicatiorisque uitae soleant esse, qui sub auo nutriantur.

ep. ii · 'beatus ille qui procul negotiis...


1. beatvs ille, qvi procvl negotiis. Haec ὠιδὴ laudes rusticae uitae continet. Negotia autem hic molestias urbanae uitae uult intellegi.

5. neqve excitatvr classico miles trvci et reliqua. Eleganter ostendit incommoda uitae, quibus rustici carent.

7. et svperba civivm p. l. Salutationum officia dicit.

10. altas maritat popvlos. Proprie maritari arbores dicuntur, cum uites his adiunguntur. Sed speciem pro specie posuit. Non enim populi maritari, sed ulmi solent. Hinc autem iam commoda rusticae uitae enumerare ac describere incipit.

17. vel cvm decorvm mitibvs pomis capvt // avtvmnvs 1agris extvlit. Poetica fantasia finxit autumnum quasi corporalem deum pomis coronatum.

19. insitiva decerpens pira. Merito [insitiua]. Nam pirorum arbores, quae sponte natae sunt, necesse est dura atque aspera poma dent.

21. qva mvneretvr te, priape. Et munero et [in] muneror in actiua significatione recte dicitur.

26. qvervntvr in silvis aves. [Queruntur], inquit, quoniam ueteres omnium animalium uoces praeterquam hominum qu[a]erellas dicebant. Denique et Vergil.: // Et cantu querulae rumpunt arbusta cicadae, inquit, et de ranis: // Et ueterem in limo ranae cecinere querellam. Et de bubus: // Atque omne querellis // Inpleri nemus.

27. fontesqve lymphis obstrepvnt manantibvs, // somnos qvod invitet leves [i. l.] Suauis elocutio: fontes obstrepunt, quod somnos inuitet.

29. a[v]t cvm tonantis annvs hibernvs iovis. [Annus hibernus], pro ‘hibernum tempus anni’. Nota autem synecdoche[n] est annum pro parte anni dicere. Sic et Vergil.: // Nunc frondent siluae, nunc formosissimus // annus.

33. avt amite levi rara tendit retia. Amites hodieque appellantur forculae, quibus retia in uenatione uel in aucupio suspenduntur. Et est figura ἐφεξήγησις [, quia retia doli sunt].

39. qvod si pvdica mvlier in partem. Non ait ‘quod si [quodsi] et pudica uxor rustico contingat’; nec enim existimat difficile esse rusticam uxorem pudicam esse, cum omnes pudicas esse intellegi uelit. Sed hoc ait: Quodsi et uxorem habeat, qui alioqui pudica est. Potest autem utique accidere [idioma. Et est consuetudo rustica], ut uxor non sit, uel quia nondum ducta est, uel quia aliquo casu adempta sit.

43. sacrvm vetvstis extrvat lignis focvm. Proprie hoc rusticae uitae est focum amare. [Sacrum] autem dixit, quia ara deorum P[a]enatium est focus.

47. et horna dvlci vina promens dolio. [Orna uina] dicuntur huius anni. Non ergo ‘dulci dolio’, ut dictum est, sed translaticio ἐπιθέτωι ‘dulcia uina’ intellegamus. Hoc quoque autem ad idioma rusticae simplicitatis pertinet, hornum uinum bibere.

48. dapes inemptas apparet. Vergilianum est. Scilic[et] et ille, cum de uita rustica loqueretur, sic ait: // Dapibus mensas onerabat inemptis.

49. non me lvcrina ivverint conchylia // magisve rhombvs avt scari. Non me magis iuuerint Lucrina conchylia rhombusue aut scari.

50. avt scari,

51. siqvos eois intonata flvctibvs // hiemps ad hoc vertat mare. Intellegi uult scaros pisces in orientali mari esse, et difficile fieri, ut circa Italiam capiantur, nisi quos inde uiolentia tempestatis adduxerit.

53. non afra avis. Afram au[t]em gallinam Numidicam dicit.

54. non attagen ionicvs. Cum attagenas feminino genere uulgo dicant, adnotandum, quod masculino genere hic dixerit. Attagen autem auis est Asiatica inter nobilissimas habita. Ionicus uero ab Ionia dictus, quae est regio Asiae, in qua est urbs Efesus.

59. vel agna festis caesa terminalibvs, // vel haedvs ereptvs lvpo. Iucunde expressit rusticorum frugalitatem.

63. videre fessos vomerem inversvm boves c. t. l. Hoc Vergilianum illud est: // Aspice aratra [iugo] [referunt suspensa iuuenci]. Languido autem collo: lasso. Et utique uoluptas domino hinc est cogitanti, quantum utilitatis ex aratione agro contulerint.

65. positosqve vernas, ditis examen domvs, hoc est: qui uernae ditem dom[in]um faciunt. Hic ‘ditem’ frequentem ac familiosam; nec ultra hoc ditem domum nunc intellegas, cum de rustico patre familias loquitur.

67. haec vbi locvtvs fenerator alfivs, // iam iam fvtvrvs rvsticvs, et reliqua. Vrbanissime postremo finxit haec non de sua persona dicta esse, sed feneratoris; per quod uult intellegi neminem nescire, quid iucunditatis habeat uita rustica, nec tamen quemquam ab ea, in qua consueuerit, posse discedere.

69. omnem redegit idibvs pecvniam, qvaerit kal. ponere. Exigit, inquit, a debitoribus pecuniam comparaturus praedia, cogitans scilicet iocunditatem uitae illius, quam in rusticis laudat. Sed rursus stimulatus cupiditate usurarum quaerit eam faenori dare.

ep. iii · parentis olim siquis inpia manu...


1. parentis olim siqvis impia manv senile gvttvr fregerit. Execratur alium significans se eo grauiter uexari.

21566. edit autem dicendum potius quam ‘edat’, quia sic declinatur: Edo, es, edit, deinde modo optatiuo tempore futuro: utinam edim, edis, edit, pluraliter: utinam edimus, editis, edint. Et [alium] dicendum, ut ‘solium dolium’, non ut uulgo ‘aleum’.

3. edit cicvtis. Cicuta herba est uenenatissima.

4. o dvra messorvm ilia: qui ferum alium prandent, de quibus et Vergilius in Bucolicis: // Thest[h]ylis et rapido fessis messoribus aestu // Alia serpyllumque herbas contundit olentes.

7. an malas canidia tractavit dapes? Sub hoc Canidiae nomine Gratidiam Neapolitanam unguentariam intellegi uult, quam ut uenificam Horatius semper insectatur. Sed quia non licet probrosum carmen in quemquam scribere, idcirco fere poetae similia adfingunt. Sic et Vergilius in Bucolicis pro Cytheride Lycoridem appellat.

9. candidvm medea mirata est dvcem. Iasonem significat Candoris autem nomine et Vergilius in significatione pulchritudinis semper utitur, ut // Candidus insuetum miratur limen Olympi, et // Candida Dido, et // Candida Maia. Notam autem historiam hic in iocum conuertit, quasi Medea alio perunxerit Iasonem, ut eum muniret aduersus uim taurorum flammas spirantium, qui iussu regis subiciendi erant, si uellet pellem auream accipere.

13. [hoc delibvtis vlta donis pelicem serpente fvgit alite. Vt cum ait: milens uolens aderat.]

17. nec mvnvs vmeris efficacis hercvlis. De ueste illa loquitur sanguine Nessi delibuta, quam a Deianira coniuge oblatam Hercules cum induisset, incendio eius absumptus est. [Efficacis] autem perpetuum epitheton uult esse Herculis.

19. at siqvid vmqvam tale concvpiveris, // iocose maecenas, pr[a]ecor. Oportune iocosum appellat, cui uidelicet iocos suos commendatos esse uult.

ep. iv · lupis et agnis quanta sortito obtigit...


1. lvpis et agnis qvanta sortit[i]o obtigit, // tecvm mihi discordia est. Hanc eglogam in Pompeium Maenam scribit libertum. Pompei Magni, qui praefectus classi fuit. Sexto Pompeio bellum aduersum Augustum Caesarem gerente, hic cum classe ad Caesarem transierat, deinde ad Sextum rediit, et rursus refugit ad Caesarem.

2. tecvm mihi discordia est. Accersendum huc extrinsecus ‘tanta’. Sic enim consequens erit elocutio: quanta sortit[i]o obtigit discordia lupis et agnis, tanta mihi tecum est.

3. hibericis pervste fvnibvs latvs. Restibus caesum saepe ac per hoc malum seruum fuisse uult intellegi. Hibericos autem funes ideo dicit, quia in Hiberia, id est in Hispania plurimum spartum nascitur.

7. videsne, sacram me[n]tiente te viam // cvm bis ter vlnarvm toga, // vt ora vertat hvc et hvc evntivm // liberrima indignatio? Ordo est: me[n]tiente te sacram uiam cum bis ter ulnarum toga [utor; id est], uidesne, ut euntium ora huc et illuc uertat liberrima indignatio? Significat autem populum ex indignatione, quod ille oblitus condicionis tam magnificus incedat, detorquere ab illo aspectum. Et bene liberrimam indignationem dixit, quod libere ac palam hunc uidentes in seruitutem inueherentur. [Cum bister ulnarum toga]. Hoc est cum sex ulnarum toga. Hanc autem iustam togae mensuram esse intellegendum est.

11. sectvs flagellis hic trivmviralibvs. [Triumuiralibus] autem quod dixerit, speciali[s] elocutionis genere usum esse pro generali puto. Neque enim triumuiris tantum, sed etiam aliis potestatibus ius est alienos seruos flagellare.

12. praeconis ad fastidivm. Aspere: donec aliud agentibus triumuiris, praeco cum uellet desinere iuberet.

14. et appiam mannis ter[r]it. Eleganter [mannis], quia nimiarum deliciarum afluentia est equos burichos habere. Mannos autem equos uulgo burichos appellant. Appiam autem pro qualibet uia posuit. An numquid proprie, quia Falerni agri meminerat, quo[s] scilicet Appia uia necesse est ire.

15. sedilibvsqve magnvs in primis eqves // othone contempto sedet. Et ‘magnus eques’ et ‘sedilibus in primis’ cum uehementi indignatione dicitur. Ex quattuordecim autem ordinibus, quos lege Roscia Otho tribunus plebis in theatro equestri ordini dedit, duo primi ordines tribuniciis uacabant.

17. qvid attinet tot ora navivm gravi // rostrata dvci pondere // contra latrones atqve servilem manvm? Sensus est: Quid prodest classem rostratis nauibus ducere aduersum latrones ac fugitiuos, quos Sextus Pompeius armauit, [et] cum hunc patimur tribunicium equitem Romanum esse?

ep. v · 'at o deorum quidquid in caelo regit...


1. at o deorvm qvidqvid in caelo regit terras. Verba sunt praetextati uociferantis in domo Canidiae; quem significat ab ea furtim raptum, ut necromantiam ex eo faceret. Et bene abrupta exclamatio[: [in caelo]]. Hoc enim perileptum est: quidquid in caelo est regens terras.

3. qvid iste fert tvmvltvs? Quid sibi uult hic tumultus? Tumultum autem dicit rapinae ipsius, quam passus est.

3. avt qvid omnivm vvltvs in vnvm me trvces? Earum dicit, quae cum Canidia consciae et ministrae sceleris huius fuerant.

7. per hoc inane pvrpvrae d. p. Quo magis oneret atrocitatem sceleris huius praetextatum, ac per hoc honestum ac delicatum facit hunc puerum esse. [Inane] ergo [decus purpurae] apud eam inane[m] intellege, quae scilicet sine respectu equitatus eius in eo[s] saeuiat.

12. insignibvs raptis pver, inpvbe corpvs. Insignia pueri intellege togam praetextam ac bullam, et est σχῆμα ἐφεξήγησις ‘puer inpube corpus’[, hoc est, inpube corpus erat].

13. qvale posset impia mollire thracvm pectora. Etiam Thracum. Sic dicitur illud apud Vergilium: // Quis talia fando // Myrmedonum Dolopumue aut duri miles Vlixi pro: etiam Myrmedonum Dolopumue.

15. canidia, brevibvs inplicata viperis // crines et incomptvm capvt. Furiali habitu eam describit, et breues uiperae perpetuo ἐπιθέτωι dicuntur. Sic enim sunt. Nota autem figura est elocutionis ‘inligata crines’ et ‘inligata caput’.

17. ivbet sepvlchris caprificos ervtas. Non unde lubet, sed ex sepulchris potissimum erutas accipe, quoniam inferna ac uenefica esse haec sacrificia intellegi uult. Talia denique sunt et quae subiciuntur: // Iubet cupressus funebres et cetera.

20. plvmamqve noctvrnae strigis. Sic dicitur, non ut uulgo ‘strigae’, quia uenit a nominatiuo, ‘strix’, non ‘striga’. Haec autem auis est nocturna mali ominis.

21. herbasqve, qvas iolcos atqve hiberia // mittit venenorvm ferax. Iolcos urbs est Thessaliae. Thessalia autem uenenorum ferax est. Hiberiam autem nunc quae in Ponto est intellegenda. Porro autem [ut] et Vergilius ait: // Nascuntur plurima Ponto.

24. flammis advricolchicis. Per ueneficia accendi[sse]. Sed hoc propter Medeam dicitur, quae Colchis fuit.

25. at expedita sagana per totam domvm. Saganam hanc ex consciis ac ministris ueneficii illius accipe. ‘Expeditam’ succinctam uidetur dicere.

29. abacta nvlla veia conscientia. [Nulla conscientia] ablatiui casus est. Est enim sensus: Veia, quae nulla mala conscientia remota est.

33. longo die bis terqve mvtatae dapis inemori spectacvlo. Vt magis famis incitaretur puero, ait illi anteponi epulas ac saepe mutari.

37. exsecta vti medvlla et aridvm iecvr. Nunc uidetur reddere causam tanti facinoris [epithesis dolo malo cositura]; significat autem Canidiam amoris potionem Varo praeparare; infert enim: // Non usitatis, Vare, potionibus.

39. interminato cvm semel fixae cibo intabvissent pvpvlae: fixae cibo.

41. non defvisse mascvlae libidinis ariminensem foliam. Dicit etiam Foliam nomine ueneficam huic sceleri interfuisse. Quod ait autem [masculae libidinis], ad id pertinet, quod dicantur quaedam mulieres habere e natura[m] monstrosae libidinis concubitum cum feminis. Quo crimine etiam Sappho male audiit.

43. et otiosa credidit neapolis. Videtur significare scelus hoc Neapoli factum. Nam, ut supra diximus, Gratidia haec Neapolitana fuit. Neapolim autem otiosam pro ‘quietam’ dixit, simul quia otiosis, id est uitae quietioris aptissimus ille secessus sit.

47. hic inresectvm saeva dente libido // canidia rodens pollicem. Pro rei atrocitate mira haec [idem positura] epithesi asperantur ‘inresectum pollicem’ et ‘saeua’ et ‘dente liuido’. Sed illud attende, ut duabus praepositionibus exaggerata sit facinoris atrocitas: [inresectum] pro ‘ualde et saepius sectum’.

49. qvid dixit avt qvid tacvit? Sensus est: quae scelera nunc dixit aut quae silentio praeterire potuit?

49. o rebvs meis non infideles arbitrae. Hinc iam Canidiae uerba sunt.

53. nvnc in hostiles domvs iram atqve nvmen vertite. Varo haec inpr[a]ecatur, a quo fastidiebatur.

59. qvale non perfectivs meae laborarint manvs. Hinc scias illam, ut diximus, unguentariam fuisse. Attende autem elocutionem in soloecismo constitutam ‘quale[m] non perfectius’, cum sit dicendum: quo non perfectius.

61. qvid accidit? cvr dira barbarae minvs venena medeae. Indignatur uenena sua non ita, ut uellet efficacia esse, quae uenena Medeae essent, quibus illa usa sit, cum se de pelice sua Glauce ulta est.

65. cvm palla, tabo mvnvs inbvtvm. [Palla munus] figura [est, quae] ἐφεξήγησις [dicitur]. [Tabo] autem nunc ‘ueneno’. Aliter Vergilius: // Huic atro linquuntur sanguine guttae // Et terram tabo maculant.

69. indormit vnctis omnivm cvbilibvs oblivione paelicvm, et reliqua. Obscura elocutio, quae sic ordinanda est: Indormit cubilibus unctis obliuione omnium paelicum. Et est sensus: Nescio cuius sunt praesentiora ueneficia, quae cubile unguit medicaminibus, per quae medicamina obliuio ei datur omnium paelicum. Paelices autem Canidia pro se sola dixit.

71. a a, solvtvs ambvlat venefic[i]ae scientioris carmine. Hoc est, quod ingemuit, quod alia scientior uenefic[i]a inuenta sit, quam ipsa est.

75. ad me recvrre[n]s, nec vocata mens tva // marsis redibit vocibvs. Voces suas Marsas dicit, quasi magicas, ut sit sensus: mens tua magicis meis uocibus semel euocata numquam redibit ad sanitatem. Aut numquid hoc dicit: mens tua a me incantata numquam redibit, etiam si Marsis uocibus reuocetur? Marsi autem periti incantationum sunt. Huic etiam rei Vergilius testis est, qui de duce[t] Marsorum sic ait: [Spargere qui somnos cantuque manuque][solebat].

78. fastidienti pocvlvm. [Fastidienti]: me scilicet.

86. misit thyesteas pr[a]eces. Id est: diras exsecrationes, qualibus in tragoediis Thyestes Atreum exsecratur.

87. venena magnvm fas nefasqve non valent. Magnum fas uenena sunt, si hostibus dentur, magnum nefas, si amicis.

87. non valent convertere hvmanam vicem. Sensus est: Quamuis uenena multum possint, non tamen ualent merita in contrarium uertere, ut liberentur poena, qui male mereantur. Vices autem appellantur poenae, quae in scelerosis admissis re[m]geruntur.

89. diris agam vos. Dirae, ut dixi, execrationes dicuntur ac detestationes saeua maledicta. [Agam] autem nunc ‘persequar’ significat.

97. vos tvrba vicatim hinc et hinc saxis petens // contvndat obscenas anvs. Eleganter, quia insanos solent fustibus et lapidibus insectari, ut eos a domibus suis fugent.

100. et escylenae alites. Et alibi saepe ostendit, in regione aggeris, quae est extra portas Escylinas, solita fuisse pauperum corpora uel comburi uel proici.

101. neqve hoc parentes, hev mihi svperstites, // effvgerit spectacvlvm. Subaudiendum hic extrinsecus ‘uos’. Et est ordo et sensus talis: neque hoc spectaculum effugerit uos, o parentes mihi superstites. Et bene ἐνπαθῶς [, id est dolenter] iuxta parentum commemorationem gemitus insertus est: heu.

ep. vi · quid inmerentis hospites vexas canis...


1. qvid inmerentes hospites vexas canis? In hac egloga allegoricos uidetur loqui ad eum, qui, cum dicacitatis amaritudine insectaretur quietos alioquin homines, in eo sibi gloriam adsignarit, quod illi cedentes ei uiderentur non sufficere respondere.

6. amica vis pastoribvs. [Amica] nunc pro utili dicitur.

7. agam per altas avre svblata nives, // qvaecvmqve praecedet fera. De se hoc poeta dicit significans non defuturam sibi linguae amaritudinem, si prouocetur alicuius inprobitate.

13. qvalis lycambae spretvs infido gener[o]. [Lycambae] datiuus casus est. Archilochum autem significat, qui Lycamben probrosis uersibus usque eo insectatus est, ut ille mortem sibi conscisceret. Hoc autem eo fecit, quod ille filiam suam in matrimonium promissam mox denegasset.

14. avt acer hostis bvpalo. Aeque datiuus casus est[, ut]: huic Bupalo. Hipponacta significat, qui aeque iambicis uersibus Bupalum persecutus est.

16. invltvs vt flebo pver: flebo inultus, ut puer.

ep. vii · quo, quo scelesti ruitis? aut cur dexteris...


1. qvo qvo scelesti rvitis? Eleganter ut in tumultu ab exclamatione incipit. Ad eos autem dicit, qui furiosa mente instaurare bellum ciuile conabantur.

1. avt cvr dexteris aptantvr enses conditi? Enses, qui iam conditi erant, cur dextris adcommodantur? ut si diceret: cur stringitis gladios in uagina iam conditos?

11. neqve hic lvpis mos nec fvit leonibvs, // vmqvam nisi in dispar feris. Sensus est: ferae non faciunt, quod uos, o Romani, sanguinem inuicem petentes. Nam ferae eiusdem generis inter se pacem habent, dispares se insectantur. [In dispar fer]. [Dispar] aduerbium est nunc, ut si diceret: Dispariter feris.

13. fvrorne caecvs an rapit vis acrior? Quae est acrior uis quam furor? aut numquid deorum ira?

15. tacent, et albvs ora pallor inficit. Elegans ἐνέργια, quasi his uerbis conuicti steterint, deinde conscientia sceleris palluerint.

17. sic est: acerba fata romanos agvnt. Eleganter, quasi tandem inuenit furoris huius causam, intulit ‘sic est’. Nam est sensus: ‘sine dubio hoc est: fato agimur ad hoc bellum supplicium pendentes ob caedem Romuli in fratrem admissam’.

20. sacer nepotibvs crvor. [Sacer] utique uenerabilis nunc intellegendum, nisi forte epitheton, ut solet, ad ipsum facinus reuocamus, ut ‘sacer cruor’ pro sacra, id est execrabili, caede effuso dictum sit. Sacrum autem et pro execrabili ueteres dixisse notum est. Etiam apud Vergilium: [Quid n]. [m]. [p]. [c]. [auri sacra fames].

ep. viii · rogare longo putidam te saeculo...


1. rogare longo pvtidam te saecvlo. In anum libidinosam scribit, quam aspernatur. Est autem sensus: cum sis longae aetatis iam et ob id deformis ac putida, mirum est te desiderare conplexus meos, praesertim cum etiam sine iniuria uirium mearum hoc tibi prouenire non possit.

3. et rvgis vetvs frontem senectvs exaret. Vergilianum est: // Et frontem obscenam rugis arat. Velvt crvdae bovis. Crudam pro dura aut indomita uidetur dixisse.

9. venterqve mollis. Mollem uentrem necesse est esse cute iam rugosa ac dissoluta.

9. et femvr tvmentibvs exile svris additvm. Ingeniosa descriptio. Nihil enim tam deforme est, quam crassiores pedes esse infra genua quam supra. Sed et illud signate quod [additum] dixerit, quasi non conuenienter in hac diuersitate tumoris et exilitatis. [Addit][um] ergo, quasi applicita ibi haec aut adposita uideantur.

11. esto beata, fvnvs atqve imagines // dvcant trivmphales tvvm: placeas tibi licet generositate ac diuitiis inquit, dum modo deformitatem hanc effugere non possis. In funere autem nobilissimi cuiusque solebant praeferri imagines maiorum eius, quod adhuc obseruari uidemus in funeribus principum.

15. qvid qvod libelli stoici inter sericos // iacere pvlvillos amant? Significat illam uindicare sibi studium philosophiae, et ob id cum libro frequenter esse ad tegendam scilicet libidinis u[t]ilitatem.

17. inlitterati non minvs nervi rigent. Quid prodest, inquit, ostentare te litteratam esse, cum nihil te hoc adiuuare possit ad erigendum mihi penem, qui litteras nescit, nec earum studium habet. Neruos pro uirili membro dixit. Et est ordo: ‘non minus rigent nerui’; et ‘rigent’ pro ‘frigidi sunt’ accipe, ac per hoc: lenti et marcentes.

18. minvsve langvet fascinvm. Aeque pro uirili parte posuit, quoniam praefascinandis rebus haec membri deformitas adponi solet.

ep. ix · quando repostum caecubum ad festas dapes...


1. qvando repostvm caecvbvm ad festas dapes? Ad hoc repositum, ut non nisi ad festas epulas proferretur.

2. victore laetvs caesare. Vt ex inferioribus apparebit, eam uictoriam Caesaris Augusti significat, quam de Antonio et Cleopatra quaesiuerat.

3. tecvm svb alta (sic iovi gratvm)domo, // beat[a]e maecenas, bibam. Vt nos ob uictoriam Caesaris laeti epulemur, quippe cum ipse auctor sit eius uictoriae.

5. sonante mixtvm tibiis carmen lyra, // hac dorivm, illis barbarvm. Nimirum ‘tibiis barbarum’. Diximus autem et supra tres esse species apud Graecos omnium numerorum, Ionicum, Lydium, barbarum.

7. vt nvper, actvs cvm freto neptvnivs // dvx fvgit vstis navibvs. [Vt nuper] ‘bibimus’ subaudiendum, cum Sextus Pompeius freto Siciliensi uictus fugatusque est. Neptunium autem ducem Sextum Pompeium, noli simpliciter dictum accipere, quasi quod in mari dux fuisset, sed quod ad eam stultitiam processisset inflammatus pro marinarum rerum felicitate, ut Neptuni filium se diceret, et cyanea ueste obduceretur.

9. minatvs vrbi vincla, qvae detraxerat // servis amicvs perfidis. Et supra diximus Sextum Pompeium etiam fugitiuis in Sicilia sollicitatis classem armasse.

11. romanvs ehev (posteri negabitis) // emancipatvs feminae. Qui non intellegunt, putant inportunum transitum repente a Sexto Pompeio ad Antonium factum, nescientes redire poetam ad initium eglogae, ubi ait [uictore] l. C., ubi ‘de Antonio ac Cleopatra uictore’ uult accipi. Dein cum [pa]rationem praesentis [praesentis] laetitiae mentione facta Sexti Pompei et fugae eius reserasset, id, quod coeperat, exsequitur turpitudinemque, quae Antonii partiumque eius fuit.

11. ehev posteri negabitis. Non credent, inquit, posteri Romanos milites uelut dotales Cleopatrae datos. Tam foeda sunt haec, ut non uideantur ab ullo Romano admitti potuisse. Ordo est autem: Romanus miles.

13. et spadonibvs servire rvgosis potest. Adiuuandum hoc pronuntiatione, ut et rei indignitas et indignatio dicentis exprimatur.

16. sol aspicit conopivm. Conopium quasi retis genus est ad culices prohibendos, quo maxime Alexandrini utuntur, quia ibi ex Nilo culices abundant.

17. ad hvnc frementes vertervnt bis mille eqvos // galli canentes caesarem. Ordo M Galli f(rementes). Significat autem equitum Gallorum duo milia ab Antonii partibus ad Caesarem transfugisse. Quorum mentio ideo facta est, ut Romanos, qui sub praepositis spadonibus aequo animo militarent, magis oneraret per comparationem Gallorum, qui hoc dedignati ad Caesarem se contulerunt.

19. hostilivmqve navivm portv latent // pvppes sinistrosvm citae. Ordo est: puppes hostilium nauium latent portu. Quod ad locutionem adtinet, adtende mirandam συνεκδοχὴν et περίφρασιν. [Sinistrosum citae] autem quod dixerit, manifestum est, Alexandriam uersum esse. Intellegendum autem e litore Epiri, ubi pugna naualis cum Antonio fuit. Si Italiam petas, in dextra eas necesse est, si Alexandriam, in sinistra.

21. io trivmphe, tv moraris avreos cvrrvs. Quasi deum inuocat triumphum. Tu, inquit, moraris currus, qui iam parati sunt; tandem ueni.

22. et intactas boves, id est: indomitas. Feminino autem genere boues non sic dixit, quasi feminis tantum triumphantes sacrificent, sed quia nescio quid gratius feminino genere boues quam masculino dicuntur. Denique et Vergilius: // Ille meas errare boues, ut cernis.

23. io trivmphe, nec [in] ivgvrthino parem // bello reportasti dvcem. Non tanta[m], inquit, gloria[m] Gaius Marius de Iugurtha triumphauit.

27. terra mariqve victvs hostis pvnico // lvgvbre mvtavit sagvm. [Sagum] hoc est: deposuit coccinam chlamidem Antonius, qua scilicet ut imperator utebatur, et accepit lugubrem, id est nigram. Et utrum ob luctum uictarum partium hoc facit, an ut in fuga lateat?

31. exercitatas avt petit syrtes noto. Non ‘noto petit’, sed ‘exercitatas noto’. Nam et alibi ait: // Vndas // Exercet Auster.

32. av fertvr incerto mari. ᾿Αναφορὰ ad ipsum, id est: ipse fertur incertus consilii.

35. vel qvod flventem navseam coherceat // metire nobis caecvbvm. Quia austerissimum est Caecubum uinum, merito nauseam cohercet; et [metire], inquit, quia cyatho hauriebatur ex cratere uinum.

ep. x · mala soluta navis exit alite...


1. mala solvta navis exit alite, ferens olentem maevivm. Hic est Maeuius inportunissimus poeta, quem et Vergilius cum simili[a] contumelia nominat: // Qui Vauium non odit, amet tua carmina, // Maeui. Olentem autem pro putido dictum accipe. Est enim σχῆμα λιτότης. [Mala alite], hoc est: malo auspicio. Et adtende alitem hic feminino genere dixisse, alibi masculino: Qualem ministrum fulminis alitem.

3. vt horridis vtrvmqve verberes latvs, // avster, memento flvctibvs. Iucunde, quasi uento praesenti praecipiat. Et [utrumque latus] nauis utique intellegendum est.

5. niger rvdentis evrvs inverso mari. Quid est? euerso mari an contrariis fluctibus?

10. qva tristis orion cadit: qua nocte scilicet.

13. cvm pallas [i]vsto vertit iram ab ilio // in impiamaiacis ratem. Hoc ex Vergilii lectione satis notum est.

17. et illa non virilis eivlatio. Eiulatio potius id dicitur, quod est quasi gemitus flentis. Τρόπος ὀνοματοποιεία.

19. ionivs vdo cvm remvgiens sinvs noto carinam rvperit. Vdo autem Noto, hoc est, aquoso ac pluuioso.

21. opima qvodsi praeda cvrbo litore. Opimam praedam corpus ipsius Meuii intellegamus, ex quo apparet et pinguem fuisse.

ep. xi · petti, nihil me sicut antea iuvat...


1. petti, nihil me sicvt antea ivvat. Pettium contubernalem adloquitur, indicans occupato sibi amore Lycisci pueri non libere uersus scribere.

5. hic tertivs december, ex qvo destiti[t] // inach[a]ia fvrere, silvis honorem decvtit. Siluarum honorem folia arborum et Vergilius dixit: // Frigidus et siluis Aquilo decussit honorem. Re uera autem mense fere Decembri spoliantur arbores foliis.

7. hev me, per vrbem (nam pvdet tanti mali) // fabvla qvanta fvi. Ordo est: eheu me, per urbem quanta fabula fui. Hoc autem quasi de parenthesi inlatum est [nam pudet tanti mali]. Quod ideo intulit, ut ostenderet, cur ingemuisset.

9. in qvis amantem langvor et silentivm argvit. ‘Arguit’ media syllaba producta pronuntiandum, quia praesentis temporis est.

10. et latere petitvs imo spiritvs. [Spiritum] non pectore ait, quoniam in suspirando constat latera laborare.

11. contrane lvcrvm nihil valere candidvm // pavperis ingenivm? Contra lucrum: contra studium lucri, id est contra auaritiam. Sensus autem: qu[a]erebar tibi plorans, quod candor animi mei et honesta simplicitas sine datis nihil gratiae haberet apud auaram puellam.

12. qv[a]erebar adplorans tibi, // simvl calentis inverecvndvs devs // fervidiore mero arcana promorat loco. Ordo est: simul inuerecundus deus calentis arcana promorat loco. Et utique ‘amore calentis’ accipiendum. Sensus uero hic est: cum ebrietas seueritatem pepulerat pectore meo, tum ego amoris mei iniuriam flens apud te qu[a]erebar. Inuerecundum ergo deum Liberum uult intellegi, quod inuerecundum sese per uinulentiam faceret.

15. qvod si meis inaestvet praecordiis libera bilis. Confundit lectorem uarietas elocutionis. Ab obliqua enim oratione transit ad rectam. Nam supra oblique dixerat: [Qu[a]erebar tibi nihil ualere candidum pauperis ingenium], at haec iam recta est. [Quod si meis inaestuet praecordiis], et cetera.

18. desinet inparibvs certare svmmotvs pvdor. [Inparibus]: aemulis scilicet, qui largiri multa possunt, cum ego non possim. [In][paribus] autem [certare] per datiuum casum figuratum est, ut apud Vergilium: // Tibi certet Amyntas.

19. vbi haec severvs te palam lavdaveram. Hoc est: seuere dixeram adrogans mihi constantiae laudem.

20. ivssvs abire domvm: a te scilicet.

22. qvibvs lvmbos et infregi latvs. Ordo est: lumbos et latus.

25. vnde expedire non amicorvm qveant libera consilia. Bene [libera], quia ueri amici libere solent delicta amicorum castigare studio emendationis.

26. nec contvmeliae graves: non iam amicorum, sed ipsius pueri, qui amatur.

28. avt teretis pveri, id est: teretia crura aut brachia habentis. Teres autem in longum rutundus dicitur.

ep. xii · quid tibi vis, mulier nigris dignissima barris...


1. qvid tibi vis, mvlier nigris dignissima barris? In mulierem foedam atque anum haec scribit. Barri autem elefanti dicuntur, unde et uox eorum barritus appellatur. Porro autem elefanti feruntur auersi coire, ex quo uidetur poeta dicere cum his eam concumbere debere, quia illam non uideant, propter deformitatem ipsius.

3. nec firmo ivveni, hoc est: nec ualido, qui sufficere libidini tuae possim.

3. neqve naris obesae, hoc est: neque occlusae naris, ut possim putorem corporis tui ferre.

5. polypvs an gravis hirsvtis cvbet hircvs in alis. Polypus non in alis, sed in naribus intellegendus.

7. qvi svdor vietis et qvam malvs vndiqve membris // crescit odor. Ordo est: uietis membris. Vieta autem dicuntur ex necessitate contorta, ut Terentius ostendit: // Vietus, ueternosus, senex [necessitate contorta].

7. malvs vndiqve membris. Hoc iam pronuntiandum uel efferendum cum admiratione.

8. cvm p[a]ene solvto indomitam properat rabiem sedare. Aspere. Cum ex fastidio tui penis languit, tu tamen cupiens libidini tuae satisfacere, dum moueris, sudas delauasque cretam et stercus crocodilli, quibus faciem fucare consuesti.

11. iamqve svbando tenta cvbilia tectaqve rvmpit. Subare proprie sues dicuntur cum libidinantur. Inde iam translatio facta in cetera animalia. Tenta autem cubilia lectum dicit restibus siue fasciolis subtentum.

13. vel mea cvm saevis agitat fastidia verbis. Vel illud eius quale est, cum me quasi per blanditias corripit, quod fastidio cum ea concumbam inputans, quod excitatiorem uenerem cum Inachia amica, quam cum ipsa agam.

16. pereat male, qvae te lesbia. Quae te inertem monstrauit mihi quaerenti taurum. Taurum autem pro ualido ac forti concubitore dixit.

18. cvm mihi covs adesset amyntas. Hoc est: cum non deesset mihi salacissimi adulescentis occasio.

21. mvricibvs tyriis iteratae vellera lanae. Purpuram Tyriam significat, quae iterum, id est bis tingi conchylio dicitur. Vnde hodieque dibafus appellatur.

23. ne foret aeqvalis inter conviv[i]a, magis qvem // diligeret mvlier sva, qvam te. Blanditur, dicens magnopere festinam se illi pr[a]etiosis purpuris uestem conficere, ut ex hoc inter contubernales eius probaret, quam ualde illum diligeret.

ep. xiii · horrida tempestas caelum contraxit et imbres...


1. horrida tempestas caelvm contraxit et imbres. Hortatur contubernales, ut, quoniam caelum pluuium sit nec quicquam agi possit, in conuiuium secedant. Caelum autem pro nubibus accipe, et ‘contraxit’ in unum coegit, ac per hoc ‘densas fecit’ intellegendum.

1. et imbres nivesqve dedvcvnt iovem. Suauiter, quasi cum imbribus ad terras Iuppiter descendat.

3. rapiamvs amici occasionem de die. Vtrum occasionem, quae de die pluuio incidit, an ut ‘conuiuia de die’ dicebantur a primo mane coepta?

5. obdvcta solvatvr fronte senectvs. [Obducta], id est: in rugas contracta, ac per hoc, s[a]euera et tristis. Sic ergo et senectutem pro grauitate ac seueritate accipe.

6. tv vina torqvato move consvle pressa meo. Praecipit uina proferri Mallio Torquato consule defusa, quo anno ipse natus sit, quod et alibi amforam adloquens ostendit sic dicens: // O nata mecum consule Mallio. Ad hoc ergo pertinet, quod ait [Mallio Torquato meo].

7. devs haec fortasse benigna reddvcet in sedem vice. Sensus est: haec, de quibus sollicitus es, fortasse benignus restituet tibi deus, qui uices rebus humanis constituit.

9. et fide[s] cyllenaea, id est: corda, quam Mercurius inuenit, ac per hoc, lyra.

11. nobilis vt cecinit grandi centavrvs alvmno. Chiro scilicet Centaurus [alumno], id est Achilli.

15. vnde tibi reditvm certo svbtegmine parcae rvpere. Tale est et illud: // Extremaque Lauso // Parcae fila legunt.

16. nec mater domvm caervla te revehit. Per matrem Thetidem atque ex hoc metonymicos mare intellegamus.

ep. xiv · mollis inertia cur tantam diffuderit imis...


1. mollis inertia cvr tantam diffvderit imis oblivionem sensibvs. Ad Maecenatem loquitur. Significat illum frequenter de se quaerere, cur neglegat carmina scribere. Deinde quasi interrogationes eius uolens effugere amorem causatur.

7. inceptos olim promissvm carmen iambos // ad vmbilicvmaddvcere. Σχῆμα ἐφεξήγησις: iambos carmen. Vtrum ‘olim promissum’ an ‘olim inceptos’, ambiguum est.

8. ad vmbilicvm addvcere. Pro ‘finire et consummare’, quia in fine libri umbilici ex ligno aut osse solent poni.

9. non aliter samio dicvnt[vr] arsisse bathyllo // anacreonta teivm. Adtende per ablatiuum dictum [arsisse Ba][t][hyllo], cum et hic supra et Vergilius per accusatiuum dixerit // Formonsum pastor Corydon ardebat Alexin.

12. non elaboratvm ad pedem. Hoc ideo, quia, ut supra ostendimus, lyrici poetae, prout libet cui[us]que, uersus sibi fingunt.

13. vreris ipse miser. Maecenati hoc dicit, quia et ipse Terentiam dilexit, cuius et supra sic meminit: // Manum puella sauio obponat tuo, // Extrema et in sponda cubet.

17. qvod si non pvlchrior ignis // accendit obsessam ilion, // gavde sorte tva. In honorem Maecenatis gratificatur laudem Terentiae, Helenae eam comparans. Hoc autem ait: si non fuit Helena speciosior, iucunda haec miseria est. Et [accendit Ilion] ad amorem magis pertinet quam ad ignem, quo[d] Troia cremata est. Nec inmerito dicitur, quia ipse amor ignis solet dici.

ep. xv · nox erat et caelo fulgebat luna sereno...


1. nox erat et caelo fvlgebat lvna sereno inter minora sidera. Qu[a]eritur de Neaera, quod non seruet fidem iuris iurandi, quo se obstrinxerat semper cum Horatio uicturam. Deinde horrendum ipsum ius iurandum uult facere: noctis silentium erat, inquit, serenum caelum, luna lucebat.

3. cvm tv, magnorvm nvmen laesvra deorvm. Ad euentum refert [numen laesura deorum], quasi, cum iuraret, iam perfidiam fallendi in animo haberet.

4. in verba ivrabas mea, hoc est: [mea] per eum uerba concepta iuris iurandi.

6. lentis adhaerens bracchiis. Mihi adhaerens amplexu bracchiorum, cum haec iurares.

7. dvm pecori lvpvs et navtis infestvs orion. Huic simile est: // In freta dum fluuii current, dum montibus umbrae // Lustrabunt conuexa, polus dum sidera pascet.

12. nam siqvid in flacco viri est. Id est: siquid uirile Flaccus in se habet.

13. non feret adsidvas potiori te dare noctes. [Potiori] non ex sua persona Flaccus dixit (neque enim riualem sibi suum praefert), sed ‘qui apud te potior est’.

15. nec semel offensae cedet constantia formae: qua semel offensa est. Id est: nec uincetur constantia mea a tua forma, quominus illam contemnat ac relinquat.

16. si certvs intrarit dolor. Si indignationem certam concepero.

17. et tv, qvicvmqve es felicior. Ad riualem hoc dicit.

17. atqve meo nvnc svperbvs incedis malo. Id est: tibi placens ac gloriosus.

19. sis pec[i]ore et mvlta dives tellvre licebit. Etiam diuitiis felix sis praeter amorem Neaerae.

20. tibiqve pactvlvs flvat, id est: abundes auro, quia Pactolus fluuius aurum ferre dicitur.

21. nec te pythagorae fallant arcana renati. Id est: licet doctissimus sis. Quare autem renatus Pythagora dicatur, notum est et supra diximus.

22. formaqve vincas nerea. Hunc quoque supra rettulimus formosissimum ab Homero praedicari hoc uersu: // Νηρεὺς ὅς κάλλιστος ἀνὴρ ὑπὸ ῎Ιλιον ἦλθεν.

23. hev translatos alio maerebis amores. Ingemescit iam uicem illius, qui relinqui maerebit.

24. ast ego vicissim risero. [Risero] modo coniunctiuo dicitur tempore futuro, ut est illud Terentianum: // Vxori tibi opus esse dixero.

ep. xvi · altera iam teritur bellis civilibus aetas...


1. altera iam teritvr bellis civilibvs aetas. Qu[a]eritur in hac egloga, quod bellis ciuilibus nullus finis inponatur. [Altera aetas] ergo ait alterum saeculum.

2. svis et ipsa roma viribvs rvit. Hoc est, quod Titus Libius ait: // Vt magnitudine laboret sua.

4. minacis avt etrvsca porsennae manvs. Porsenna rex Etruscorum.

5. aemvla nec virtvs capvae. [Aemula], inquit quia imperium ereptuire Romanis sperauit.

6. novisqve rebvs infidelis allobrox. Hoc ad tempus illud refertur, quo Catilinae factio coniurauit, et paene legati Allobrugum illis consenserant.

7. nec fera caervlea domvit. Caeruleos Germanos ad colorem oculorum referens dixit.

9. impia perdemvs devoti sangvinis aetas. Hic cluditur περίοδος inde coepta, [quam neque finitimi ualuerunt perdere Marsi]. Et [deuoti sanguinis] pro ‘abominati atque exsecrati’ dictum est.

10. ferisqve rvrsvs occvpabitvr solvm. Ingemescit tam desertum futurum solum urbis Romae, quam fuerit, antequam ipsa Roma conderetur.

11. barbarvs hev cineres insistet victor et vrbem. Non bella barbarica exsecra[ba]tur, sed ciuilia. Quomodo ergo dicit? Nisi forte ait futurum, ut reliquias attritas bellis ciuilibus urbis Romae barbari inuadant.

13. qvaeqve carent ventis et solibvs ossa qvirini. Hoc sic dicitur, quasi Romulus sepultus sit, non ad caelum raptus aut discerptus. Nam Varro post rostra fuisse sepultum Romulum dicit.

15. forte qvid expediat commvniter avt melior pars // malis carere qvaeritis laboribvs? subdistinguendum. Hoc enim interrogatiua figura dicitur. Ait autem: fortasse aut omnes communiter aut certe melior pars quaeritis carere malis laboribus. Melior ergo pro eo, quod est ‘maior’, dictum est, sicut apud Vergilium: // Nunc adeo, melior quoniam pars acta diei est Nvlla sit hac potior sententia Focaeorvm. Elocutionis sensus sic est ordinandus: si quaeritis, quid uobis agendum sit, accipite consilium, ut nulla sit potior uobis sententia, quam eatis, quocumque pedes uos ferent, uelut Focaeorum ciuitas profugit, exsecrata agros atque lares patrios, fanaque reliquit habitanda apris et rapacibus lupis. Focaei autem relicto patrio solo in Galliam uenerunt Massiliamque urbem condiderunt.

21. ire pedes qvocvmqve fervnt. Hoc superioribus iungendum est [nulla sit hac potior sententia], quam eatis, quocumque uos pedes ferunt.

23. sic placet an melivs qvis habet svadere? secvnda. [Sic placet] interrogatiue pronuntiandum est. Sensus: hoc nempe placet? an numqui uestrum habet melius, quod suadeat? Et adtende figuram elocutionis, [an melius quis[que] habet suadere]? ‘Suadere’ [uadere] enim uerbum loco nominis positum est pro suadela, quia sic accipiendum: an quis habet meliorem suadelam?

23. secvnda ratem occvpare qvid moramvr alite? Hoc iam hortatiue dicitur, quasi non proferendo meliorem suadelam confessi sint optimum consilium esse proficiscendi. [Secunda] autem [alite] pro prospero auspicio dicitur, ut supra.

25. sed ivremvs in haec: simvl imis saxa renarint // vadis levata, ne redire sit nefas. Per hoc reuertendum non esse dicit. Nec enim saxa umquam renabunt.

27. ne conversa domvm pigeat dare lintea, qvando // padvs matina laverit cacvmina. Ne radices quidem Matini montis contingere Padus potest, nedum cacumina, quippe cum Padus Galliae sit, Matinus Calabriae. Per auxesin ergo uidetur reditum exsecrari.

29. in mare sev celsvs procvrrerit appenninvs. Appenninus mons per mediam Italiam porrigitur longe a mari. Sed eleganter dixit [in mare procurret], id est promunturium fiet.

31. mirvs amor, ivvet vt tigres svbsidere cervis. Ipse ex subiectis ostendit, quam mirus.

32. advlteretvr et colvmba milvo. Iucunde [adulteretur], quia dicitur columba nulli alii succumbere, quam cui se semel iunxit, nisi forte ad id rettulit, quod diuersum animal sit miluus a[c] columba.

33. credvla nec ravos timeant armenta leones. Non ‘quae semper credula sunt’, sed ‘in hoc credula facta, ut se leonibus committant’.

34. ametqve salsa levis hircvs aeqvora. Duplex diuersitas, ut et amet aequora hircus, id est, ut in mari moretur, utque leuis fiat, cum alioquin saetosus sit.

35. haec et qvae potervnt reditvs abscidere dvlces // eamvs omnes exsecrata civitas. Ordo: ‘haec exsecrata’ pro[pter]: ha[e]c exsecratione, id est iure iurando interposito. Et est figurata elocutio ‘eamus ciuitas’, ut: Pars in frusta secant. Dulces autem [reditus] non de his dicit (quippe cum abhorreant eos), sed qui alioqui dulces solent esse.

37. avt pars indocili melior grege; mollis et expes // inominata perpr[a]emat cvbilia: aut omnis ciuitas eamus, inquit, aut pars maior remaneat, quae mollis animi ac sine spe est[, expersque uirtutis]. Fere autem imperitorum ac deteriorum maior modus est [hoc est in melioribus uictor], ut ait ille: // ᾿Επεὶ τὰ χερείονα νικᾶι.

38. inominata perpr[a]emat cvbilia. [Inominata] numquid sic dictum est, ut ‘abominata’ solet dici, an quasi ‘nullo omine ac nulla religione condita, et ideo infelicia’?

41. nos manet oceanvs circvm vagvs arva beata. Ordo est: Oceanus circum arua beata uagus. Fortunatas autem insulas significat; et bonum ἐπίθετον ‘Oceanus uagus’.

44. et inpvtata [fronde] floret vsqve vinea. Bene ‘usque’, quasi ‘semper’. Aut numquid pro ‘ualde’ positum, quasi ‘ualde frondet’, ac per hoc ‘fertilis est’?

45. germinat et nvmqvam fallentis termes olivae. Termes appellatur proprie caulis olearum arborum. [Numquam fallentis] autem non est perpetuum epitheton oleae, sed [s]ibi’ numquam fallentis.

46. svamqve pvlla ficvs ornat arborem. Eleganter ‘et suam ornat’. [Suam] enim ad illud pertinet, ut non insertas arbores ficos, sed sponte natas intellegamus. Sic enim e contrario Vergilius, cum de insitiuis arboribus loqueretur, ait: // Miratastque nouas frondes et non sua // poma. Deinde quoniam alibi fici, quae sponte nascuntur, durae atque inelegantes solent esse, hic ait: // Ficus ornat arborem, ut pulchram et gratam nasci ostenderet. Pullam autem nigram significat, sicut Vergilius ait: // Ne maculis infuscet uellera pullis // Nascentum. Vnde et pullam uestem appellamus.

48. levis crepante lymfa desilit pede. Poetica elegantia dictum, et ‘leuis lympha’ et ‘crepante pede desilit’, simul et sonus uersus imitatur uelocitatem et strepitum aquae currentis.

50. refertqve tenta grex amicvs vbera. Bene [amicus], quia [refert] praedixerat, ut sponte uenire ad mulctra [id.] intellegamus.

53. plvraqve felices mirabimvr. [Plura] quam supra dixi. Deinde infert, quae sint haec plura.

56. vtrvmqve rege temperante caelitvm. Vt nec nimia pluuia humum radat, nec rursum siccitas urat.

57. non hvc argoo contendit remige pinvs, // neqve inpvdica colchis. Medeam significat, quae Iasonem prosecuta cum Argonautis nauigauit; per quod significat ueneficia ibi ignota esse.

59. non hvc sidonii torservnt cornva navtae, // laboriosa nec cohors vlixei. Subaudiendum: si enim huc uenissent, nollent recedere. Per Sidonios autem Cadmum Thebarum conditorem uult intellegi. [Vlixei]: metri causa [separatio, id est] dihaeresis facta est, ut [materiai et pictai] solet dici; nisi forte ita declinauit, ut ‘diei’. Nam utrumque nomen uidemus producta syllaba terminari. Ita et paulo post [Achillei] dixit.

63. ivppiter illa piae secrevit litora genti. Hoc est: ad hoc secreuit, ut pia gente habitarentur.

65. qvorvm piis secvnda vate me datvr fvga. Quorum saeculorum, scilicet aerei ac ferrei, fuga uobis piis datur a me uate, id est, datur uobis consilio meo, ut effugiatis pessuma saecula.

ep. xvii · iam iam efficaci do manus scientiae...


1. iam iam efficaci do manvs scientiae. In hac egloga figurate cum Canidia agit. Nam quasi satisfaciat, lacerat eam eleganti urbanitate. [Scientia][e]: ueneficiorum scilicet intellegendum.

2. svpplex et oro regna per proserpinae. Eleganter quasi per deas ipsius eam orat, quia ueneficae Ecaten [in]colunt.

3. per et dianae non movenda nvmina. Hoc est: non lacessenda, ut moueantur, id est irascantur.

4. per atqve libros carminvm valentivm. Ordo: atque per libros carminum; ipsius autem Canidiae dicit.

6. parce vocibvs tandem sacris. [D]uocibus: uerbis. Di[a]logos nunc dicitur [sacris], quia sacrum et religiosum et exsecrabile significat.

7. citvmqve retro solve, solve tvrbinem. [Retro solue], id est, quod breuius ‘resolue’ dicimus, et [citum], id est cito solue; turbinem autem dicit, quod quasi obligauerit mentem eius.

8. movit nepotem telefvs nerei[d]vm. Exempla adfert, quibus ostendat etiam inimicos pr[a]ecibus eorum, quibus irati erant, ad miserationem adductos. Notum autem historia est, Telefum ab Achille uulneratum esse, fragmentoque hastae, a qua uulneratus erat, ab eodem Achille curatum.

12. homicidam hectorem. Aliter homicidam Hectorem esse dixit, quam uulgo dicitur. Nunc enim pro uiro forti dictum, qui multos in bello occiderit.

14. hev pervicacis ad pedes achillei. De hac diuisione in superiore egloga locutus sum circa nomen Vlixis. Peruicaces autem dicuntur, qui in contentione usque ad peruincendum perseuerant.

20. amata navtis mvltvm et institoribvs. [Amata] uocatiui casus est: o amata. Sed et hoc urbanissima contumelia dicitur, quasi sub illa laude, quod adeo pulchra sit, ut a multis ametur.

21. fvgit ivventas et verecvndvs color. Sibi dicit Horatius haec fugisse per cruciatum, quem de carminibus illius patiatur. Verecundum autem colorem eleganter pro rubore dixit, ex quo significat se pallere.

23. tvis capillvs albvs est odoribvs. Nunc ostendit, quare supra dixerit [fugit iuuentas].

24. nvllvm a labore me reclinat otivm. Laborem animi uult intellegi, quasi quibusdam tormentis animi per ueneficia illius crucietur.

25. neqve est levare tenta spiritv praecordia. Figurata elocutio [neque est leuare] pro: neque contingit, ut leuentur.

28. sabella pectvs increpare carmina. Ipsis, inquit, malis adductus sum, ut credam Sabellis carminibus defigi mentes humanas. Sabella autem carmina pro Marsis posuit, et neniam pro incantatione. Alioquin nenia proprie carmen est, quod mortuis cantatur.

35. cales venenis officina colchicis. Ipsam mulierem officinam uenenorum diserte dixit. Colchicis autem manifestum est propter Medeam dici[t].

36. qvae finis avt qvod me manet stipendivm? [Stipendium] quasi tributum uult intellegi, quod apparet ex eo, quod statim infert, [iussas cum fide poena][s][luam].

42. infamis helenae castor offensvs vice et cetera. Stesichorum aiunt excaecatum esse, quod infamia carmina in Helenam fecisset. Deinde oraculo admonitum palinodiam fecisse, id est contrario carmine eam laudasse et lumina recepisse.

45. et tv, potes nam, solve me dementia. Ordo est: solue me dementia. Nam et tu potes.

46. o nec paternis obsoleta sordibvs. Vrbanissime obscura dicitur ironia; in contrarium namque accipienda haec. Quis enim sic laudat, qui simpliciter agit: o quae non es sordidi generis nec ossa humana ad maleficia colligis et reliqua?

48. novemdialis dissipare pvlveres. Cineres reliquiarum uult intellegi. Nam nouemdiale dicitur sacrificium, quod mortuis fit nona die, qua sepultura est. Nec illud sine amaritudine est in superiore uersu, quod anum illam appellet, quae adhuc amari uelit. Et adnotandum pluraliter dixisse [pulueres].

50. tvvsqve venter, pactvmeivs. Cum per ironiam et haec dicantur, uult intellegi illam Pactumeium, qui filius eius existimabatur, subposuisse sibi, non peperisse.

50. et tvo crvore rvbros obstetrix pannos lavit, vtcvmqve fortis exilis pverpera. [Lauit] secundum ueterem declinationem praesenti tempore dicitur. [Vtcumque] autem ‘quotienscumque’ significat. Et est sensus: Quotienscumque paris, puerperio sanguinatos pannos obstetrix lauat. Sed illud argute dictum [exilis fortis puerpera], quia fortem uult intellegi eo scilicet, quod non pe- pererit. Exilem autem sub ea specie, quasi puerperio facta sit deformis per exilitatem corporis ac maciem naturalem, dicit.

53. qvid obseratis avribvs fvndis preces? Facit Canidiam respondentem. [Obseratis auribus] suis dicit Canidia significans se preces eius nolle audire.

56. invltvs vt tv riseris cocytia // vvlgata sacrvm liberi cvpidinis. Videtur Canidia commisisse Horatio secreta sacrificiorum suorum, quae ille ridens diuulgauerit. Cocytia autem sacrum Cupidinis esse dixit, quia maleficia haec, quae per inferna sacra fiunt, ad amorem pertinere uult intellegi. Et liberum Cupidinem dixit, quod quasi nulli sit obnoxius et omnes amore[s] ludat. Sic denique et apud Vergilium dicitur: // Patris summi, qui tela Tyfoea temnis. Cocytia sacra dicuntur, quae infernis diis a ueneficis fiunt, inde fortasse, quod Cocytus fluuius sit inferorum.

58. et aesqvilini pontifex venefici. Pontificem nunc quasi censorem ac iudicem dicit, quia pontifices de sacris iudicant. [Esquilini] autem merito, quia, ut saepe ostendit, extra portas Esquilinas, hoc est, ibi in aggeri[bu]s re[li]gione[s] ea sepulchra erant, inter quae noctibus illa malefica sacra conficiebat.

60. qvid proderit ditasse paelignas anvs? Fallit sensus hic, quasi Canidia dicat se Paelignas anus donis ditasse, ut ueneficiorum suorum artes se docerent; sed subiecta repugnant huic intellectui. Ergo sic potius intellegendum: quid tibi prodest, Horati, adhibuisse tibi magnis mercedibus Paelignas anus, quae ueneficiis meis te per carmina liberarent?

61. velocivsve miscvisse toxicvm. Per quod tibi, Horati, mortem accerseris, ut tormenta uitae carminibus meis inrogata effugeres.

62. si tardiora fata te votis manent: si tardius moreris, quam optasti.

64. novis vt vsqve svppetas doloribvs. Hoc est: ut suppediteris et quasi minist[e]reris cruciatibus.

74. vectabor vmeris tvnc ego inimicis eqves. Quid est [umeris uectabor]? Nisi forte subaudiendum extrinsecus ‘iactantibus’, aut quid tale. Sic enim iactare umeros solent, qui gloriantes incedunt. Quod si ita est, ‘inimicis eques’ iungendum erit, ut si diceret: equitans super inimicos meos. Aut numquid [umeris inimicis] [Quod si ita est ‘inimicis] uectabor [uectamus] intellegemus, quasi: super inimicorum meorum umeros ero, ac sic uectabor atque equitabo.

73. fastidiosa tristis aegrimonia. Vitae fastidiosa[e] scilicet. Et sunt ablatiui casus ‘fastidiosa aegrimonia’.

75. terra cedet insolentiae. [Insolentiae] nunc quasi ‘nouae potentiae’ intellegendum.

77. cvriosvs et choro deripere lvnam. [Choro]: stellarum scilicet.

80. desideriiqve temperare pocvlvm. Id est: amoris potionem conficere.

81. plorem artis in te nihil agentis exitvm. Sensus hic est: an quae difficiliora facere possim, id est cereas imagines animare et lunam caelo euocare, et umbras mortuorum inferis elicere, ac per hoc potione mentem amore incendere, nihil in te potero [artis amore incendere nihil in te potero] artisque meae circa te inpotentiam flebo.

Ad graece scripta legenda typus graecus extrahe


GAI M. SEVER • MMDCCLX • MMDCCLXVII