Q. HORATIUS FLACCUS • OPERA ET COMMENTARII
CARM. ICARM. IICARM. IIICARM. IVCARM. SAEC.EP.SERM. ISERM. IIEPIST. IEPIST. IIA. P.

acronis commentarium in horatium flaccum


INITIOCARM. ICARM. IICARM. IIICARM. IVCARM. SAEC. • EP. • SERM. ISERM. IIEPIST. IEPIST. IIA. P.
  1. ibis liburnis inter alta navium...
  2. 'beatus ille qui procul negotiis...
  3. parentis olim siquis inpia manu...
  4. lupis et agnis quanta sortito obtigit...
  5. 'at o deorum quidquid in caelo regit...
  6. quid inmerentis hospites vexas canis...
  7. quo, quo scelesti ruitis? aut cur dexteris...
  8. rogare longo putidam te saeculo...
  9. quando repostum caecubum ad festas dapes...
  10. mala soluta navis exit alite...
  11. petti, nihil me sicut antea iuvat...
  12. quid tibi vis, mulier nigris dignissima barris...
  13. horrida tempestas caelum contraxit et imbres...
  14. mollis inertia cur tantam diffuderit imis...
  15. nox erat et caelo fulgebat luna sereno...
  16. altera iam teritur bellis civilibus aetas...
  17. iam iam efficaci do manus scientiae...

ep. i · ibis liburnis inter alta navium...


Liber iste epodon appellate, et qu<a>eritur de nomine ipsius; soluitur sic: aut quia in itinere posito Maecenati haec dicit, aut quoniam ita uersus ordinati sunt, ut singulis quibusque clausulae suae recinant. Clausulam uero dicunt lyrici poetae praecisos et non integros uersus [(cf. P.).] Praecedit semper trimeter iambicus et sequitur dimeter; trimeter autem dicitur, qui habet sex iambos; dimeter, qui habet quattuor; iambicus trimeter tragicus, qui recipit pedes dextros spondeos primum, tertium, quintum, sinistros iambos secundum, quartum, sextum. Diui potentes, ferte lassatis opem. Comicus erit, qui frequenter tribrachys habet ut [(com. Lat. fr. inc. 26 Ribb.):] Agite, <agite,> quid dubitatis hilares dare choros? Satyricus medius, ut: Musae Iouem laudate et hilares date choros. Metrum iambicum. Primus uersus est exameter siue trimeter, secundus uero tetrameter siue dimeter, qui epodos dicitur, idest uno pede minor. Duo sunt genera huiusmodi stili: epodon et proodon. Epodon dicitur quasi postcantatio, ut, quod dicit primus uersus, ordo sequentis explanet; proodon per contrarium quasi antecantatio. Hoc ipsum item: epodon quasi post oden, hoc est post uocem, post cantilenam; proodon quasi ante oden, ante uocem, ante cantilenam.


IBIS LIBVRNIS INTER ALTA NAVIVM. METRVM IAMBICVM DICITVR. PRIMVS ENIM VERSVS IAMBICVS TRIMETER, SECVNDVS DIMETER IAMBICVS. Epodon carmen uocatur: primus enim uersus maior [est], secundus minor. Et primus uersus secundo ἐπάδεται idest praecanitur, uel quia Graece ἔπος carmen dicitur, ideo ἐπῳδῶν hic liber nominatur, quia continuo tenore primi uersus sensus uersu sequenti concluditur. Huius uero metri inuentor fertur Archilochus.


1. ibis liburnis. Maecenatem prosequitur euntem ad bellum nauale cum Augusto aduersum Antonium et Cleopatram. Ostendit naumachiae, idest nauali proelio tunc ternporis interesse M<a>ecenatem, cui ipse pr<a>eerat, dicens ilium ire cum Liburnis, idest nauiculis Libicis, quibus utuntur negotiatores Libyae; et hi etiam, qui proelium nauale ordinant, cum his nauiculis discurrunt inter maiores naues, ordinantes milites per singulas naues, quod M<a>ecenas tunc egit, sicut quilibet dux in equestri certamine.

2. amice propugnacula. <Propugnacula> ut in muro, ita et in nauibus fiunt, post quae dimicantes armati consistant.

4. tuo. Sub. ‘periculo’.

5. uita si superstite. Superstitem pro praesenti posuit, ut Plautus (fr. 6 Winter ex Artemone): Nemo hic adest superstes.

7. utrumne iussi. A Maecenate aut a Caesare; ipso enim agente Horatius ab Augusto meruerat militiae uacationem, quod iniucundum sibi sine ipso confirmat.

9. an hunc laborem. Idest hunc laborem tecum suscipiamus, quem molles ferre non possunt?

11. per alpium iuga et inhospitalem <caucasum>. Aut propter nimia [Alpium] frigora, aut inhospitalem inhabitabilem propter montis ipsius asperitatem, ut (Verg. Aen. IIII 41): Inhospita Sirtis. <cavcasvm.> Scythiae montem ut (Verg. Aen. IIII 366. 367): Duris genuit te cautibus horrens // Caucasus.

14. porti sequemur p. Forti animo [metonomicos], inbecillum enim se corpore in sequenti dicturus erat.

15. roges. Interroges. qvid ivvem meo? Humanae mentis ratio est, ut per diuersas suspiciones dilectis plus timeatur absentibus. Dicit ergo non quod comitatu suo inbecillis fortissimum uirum posset iuuare, sed aut praesens cum eo tutior esset aut salutis eius minorem praesens sollicitudinem sustineret. Lucanus, at timorem sollicitae mentis ostenderet (V 779): Euentus belli sciet ultima coniunx.

17. comes. Si comes sum.

19. ut adsidens inplumibus p. a. Apta inertium curae auium comparatio; ill<a>e enim nidos non relinqunt cura pietatis, dum uindicare non possint.

20. adlapsus magis timet. Aut ipsa incursus serpentum timet aut magis pullis relictis timet. Non pro illis timet, sed illis timet, ut Terentius (heaut. III 2, 20): Syre, tibi timui male.

23. et omne militabitur bellum. Noue et eloquenter dixit ‘militabitur bellum’ ut ‘pugnam pugno’, ‘seruitutem seruio’.

24. spem gratiae. Non pro spe praedae, sed gratiae M<a>ecenatem se dicit nolle deserere. <plvribvs aratra.> Vt (Verg. Aen. VII 539): Terram centum uertebat aratris.

27. ante sidus feruidum. Ante Caniculares dies.

28. lucana m. Idest non ut saltus Lucaniae aestiuos accipiam, ad quos greges uitantes aestus Calabriae transferantur.

29. nec ut superni. Alti, in superiori positi. villa candens t. Aut pro altitudine niuosa aut marmoribus compta.

30. circea tangat m. Telegonus enim Circes filius Tusculum condidit. Aut Circea moenia Campana, idest nolo continuare agros Tusculanos usque ad Circeum.

31. benignitas. Liberalitas.

32. haud parauero. Adquisiero, et est pronuntiatiuum futuri temporis ut: docuero, orauero. Vergilius (Aen. II 719. 720): Donec me flumine uiuo // Abluero.

33. ut cremes terra premam. Nomen in Terentio diuitis et tenacis.

34. discinctus. Dissolutus, ut (serm. I 2, 25): Maltinus tunicis demissis ambulat. nepos. Luxuriosus, neglegens.

ep. ii · 'beatus ille qui procul negotiis...


[LAVDATIO VITAE RVSTIC<A>E.] [METRVM IAMBICVM: PRIMVS VERSVS EST EXAMETER SIVE TRIMETER, SECVNDVS VERO TETRAMETER SIVE DIMETER QVI EPODOS DICITVR, IDEST VNO PEDE MINOR METRVM, QVOD SVPRA.]


1. beatus ille, qui procul negotiis. Laus uitae rusticae [(cons. Porph.),] ut (Verg. georg. II 458. 459): O fortunatos nimium, sua si bona nossent, // Agricolas. negotiis. Litibus siue difficultatibus urbanis.

2. ut prisca gens. Antiquitatem significat cuius aurea saecula credita sunt, quod praeter ciuitatum munitiones omnes in agris uiuebant.

3. exercet. Colit [ut (Verg. georg. I 99): Exercetque frequens tellurem atque imperat aruis].

4. omni fenore. Liber a debitis et a fenore.

5. classico miles truci. Terribili tuba, ut (Verg. georg. III 530): Nec somnos abrumpit cura salubres. Classicum proprie sonitus tubae; ponitur et pro ipsa tuba.

6. horret. Timet.

7. forumque uitat. Vt (Verg. georg. II 502): Insanumque Forum. Forum proprie uocatur publicus conuentus, ubi diiudicantur lites, ponitur et pro mercato.

8. potentiorum limina. Vitans salutationes potentum, ut (Verg. georg. II 462): Mane salutantum totis uomat aedibus undam.

9. aut adulta uitium. Pro ‘adulterum’, quae iam duci et propagari possint.

10. altas maritat populos. Coniungit; sic enim ‘maritat’ hic dixit, ut supra (c. IIII 5, 30) ‘uiduas’ uitibus carentes.

11. aut in reducta ualle. Depressa siue secreta aut certe flexuosa, dum sequitur montes.

12. errantes greges. Libere pascentes, ut (Verg. ecl. 1, 9): Ille meas errare boues.

13. falce ramos amputans. Putatorem significat arborum.

14. feliciores inserit. Fertiles, ut (Verg. georg. II 81): Exiit ad caelum ramis felicibus arbos.

15. mella condit amphoris. Hoc est fauos premit, ut ceram separet et mel sincerum reparet.

16. aut tondet infirmas oues. Aut quae aestu uelleribus premantur aut delicatas tedio.

18. autumnus agris ex. Veluti de aestuum nimietate.

19. insitiua decerpens pira. Proprii laboris fruñåãü, ut (Verg. ecl. 9, 50): Insere, Daphni, piros. Bene dixit ‘insitiua’, quia de semine nata degenerant.

20. uuam purpurae. Vt (Verg. georg. II 95): Purpureae pretiaeque.

21. qua muneretur t. p. Dignas donis deorum.

22. siluane tutor finium. Custos agri siue fructuum.

23. sub antiqua ilice. Magna, ut (Verg. ecl. 7, l): Forte sub arguta consederat ilice Daphnis.. hoc est: refugio apta pastorum. 24. IN TENACI GRAMINE. Quod terram radicibus stringat et cespite.

25. interim. Pro ‘interea’.

26. <queruntur.> Veteres omnium animalium uoces praeterquam hominum querelas uocabant. Maro (georg. III 328) querulas cicadas et (georg. I 378) ranas querelam referre dicit, et de bobus (Aen. VIII 215. 216): Atque omne querelis // Impleri nemus.

27. lymphis obstrepunt m. s. q. i. Strepitu suo somnos suadent, ut (Verg. ecl. 1, 55): Atque leui somnum suadebit inire susurro. Pro ‘strepunt’ posuit.

29. hibernus iouis. Pro ‘hiberna pars anni’ [(cf. Porph.),] ut (Verg. georg. I 418): Iuppiter uuidus Austris.

30. comparat. Colligit.

31. aut trudit acris. Excludit, expellit, ut (Verg. georg. III 373): Frustra trudentes pectore montem adeunt. mvlta cane. Feminino genere canem dixit, ut (Verg. Aen. VI 257): Visaeque canes ululare.

32. apros in o. p. Fugae aprorum oppositas plagas, hoc est retia, ut (Verg. Aen. IIII 131): Retia rara, plagae. <plagas.> Retia maiora.

33. Amites dicuntur conti, in quibus ligantur retia, quibus aues maxime capiuntur. Ideo ‘leui’, quia asperitas lignorum tollitur, quando ad usum uocantur; et a genitiuo incipit hoc nomen declinari quemadmodum pecudis. avt amite l. Limpido, gracili.

34. turdis edacibus d. Epitheta singulis reddit turdos edaces dicendo et pauidos lepores. Aut qui praebent edacibus cibum aut quos edimus aut quia fructum oliuae edendo consumunt, ut in sermonibus (II 4, 43): Vinea summittit capreas non semper edul[l]is.

35. aduenam laqueo g. Quia transmarinae sunt, ut (Verg. georg. I 120): Strimoniaeque grues. Hic et haec grus. De Thracia enim dicitur uenire grus, cuius fetus difficile inuenitur; ‘aduenam’ autem ideo, quia per singulos annos noui ueniunt grues.

37. quas amor curas h. Amor: auaritia, habens malas curas cupiditatis.

39. pudica mulier. Casta, ut (Verg. Aen. VIII 412. 413): Castum seruare cubile // Coniugis et paruos possit educere natos. in parte<m> ivvet. Subauditur laboris.

41. sabina qualis aut perusta solibus. Exempla pudicitiae a mulieribus rusticis sumpta.

42. pernicis uxor apuli. Celeris, uelocis, inpigri. Agilis, ut (Verg. Aen. IIII 180): Pernicibus alis.

43. sacrum uetustis e. l. f. Diis enim Penatibus sacer est. Sacrum focum, quia iuxta focum di Penates sunt aut Lares inscripti. vetvstis lignis. Siccis.

44. lassi sub aduentum u. Vt post laborem. diligentia et studio reficiatur uxoris.

46. textis cratibus. Crates a pastoribus texi consueuerunt ad mutandas pecudibus mansiones, ut adpositae greges muniant ab incursione ferarum, ut (Verg. Aen. VIIII 60): Cum fremit ad caulas. Ouilibus. Interdum enim non solum [h]ostia, sed etiam tota ouilia de uiminibus componuntur. la<e>tvm pecvs. Aut fecundum aut pingue.

46. distenta siccet u. Plena, ut Lucanus (IIII 314): Distentas siccant pecudes.

47. horna dulci. Nouella. Huius anni, quod plebei dicunt ‘hocannium’.

48. dapes inemptas. Suo labore praeparatas, gratuitas, ut (Verg. georg. IIII 133): Dapibus mensas onerabat inemptis. apparet. Idest uxor.

49. non me lucrina. De Lucrino Baiarum lacu. ivverint conchilia. Delectauerint, ut (Verg. Aen. III 282. 283): Iuuat euasisse tot urbes // Argolicas.

50. rombus aut scari. Rhombus et sca[u]rus pisces sunt pretiosi et sapore et raritate.

51. eois. Orientalibus.

52. hiemps. Tempestas, ut (Verg. Aen. IIII 52): Dum pelago des<a>euit hiemps.

63. afra auis. Strutio. Alii dicunt gallinam Numidicam, quam quidam Garamantinam uocant, siue perdix.

54. non attagen ionicus. Attagen<a>e enim in Ionia abundare dicuntur; et attagen masculino genere declinauit.

55. quam lecta de pinguissimis oliua r. Nullas dicit delicias boni agri fructibus conferendas.

57. aut herba lapathi. Ostendere uult agrum praeter utilitatem fructuum etiam herbas salutares adferre. Quam uulgo lapam dicimus, quae corpus stringit, [a]urinam excitat, oculos purificat mixta dapibus.

59. pestis c<a>esa terminalibus. Ad excludenda enim iurgia Terminaliorum dies fuerat constitutus, qui per epularum festiuitatem caesis agnis seruari fines faceret statutos; siue in honorem mortuorum ipse colebatur dies, et post Parentalia est, eo quod sacris iam terminus poneretur. Terminalia dicuntur dies festi, qui celebrabantur pro finibus agrorum.

60. uel h<a>edus e. l. Factus gratior receptus ex perdito. Non hic suadet luxuriant agricolae, sed si quando haedum Occident, ita eum debet habere, quasi lupus eum abstulerit.

62. properantes domum. Festinantes ad stabula, ut (Verg. ecl. 4, 21. 22): Ips<a>e lacte domum referunt distenta capellae // Vbera.

63. fessos uomerem. Vt (Verg. ecl. 2, 66): Aspice, aratra iugo referunt suspensa iuuenci.

64. collo languido. Labore ipso fessos.

65. positosque uernas. Pueri domi nati uernae dicuntur, ut (Iuuen. 14, 168. 169): Vnus // Vern[ac]ula, tres domini. Examen uero ad infantum multitudinem rettulit.

66. renidentes lares. Splendentes aut uultu aut garrulitate. lares. Focos.

67. fenerator alfius. Feneratorem quendam in ducit Alfium, qui laudans uitam rusticam commoda tamen fenoris non omittat.

69. omnem redegit i. p. Tamquam [enim] eum pro fenoris lucro iam receptae pecuniae peniteret, ita recollectam Idibus Kalendis properat commodare. <pecvniam.> Vsurarum, quia ante per Idus exigebantur usurae, ut Cicero (in Cat. I 6, 4): Praetermitto ruinas fortunarum tuarum, quas omnes inpendere tibi proximis Idibus senties.

70. ponere. Deponere.

ep. iii · parentis olim siquis inpia manu...


[AD MAECENATEM.] METRVM QVOD SVPERIVS.


1. parentis olim siquis impia manu. Parentis, patris, ut (Verg. Aen. VI 609): Pulsatusque parens. Siquis ergo, inquit, parricidium fecerit, alium comedat pro poena, quia est ueneno nocentius.

2. senile guttur fregerit. Ad augmentum sceleris dixit senile, qui etiam si occisus non esset, mori [tamen] potuerit. Vt Lucanus (II 105): Iam senis extremum piguit uergentibus annis // Praecipitasse diem.

3. edit cicutis. Pro edat; sic enim ueteres declinabant, ut (Verg. Aen. XII 801): Nec te tantus edet ([leg.] edit) tacitam dolor.

4. o dura messorum ilia. Fortia, ut (Verg. georg. IIII 512): Durus arator.

6. num uiperinus c. Viperinum sanguinem uenenum dicit.

7. incoctus. Inmixtus.

8. canidia tractauit d. Canidiam pro Gratidia posuit; non enim proprium nomen notari decebat in carmine, ut (Iuu. 1, 163): Nulli grauis est percussus Achilles. Fuit autem Gratidia unguentaria Neapolitana quasi malefica. <canidia>. Romana matrona est, quam notat alio loco quasi maleficam.

9. ‘Vt’ pro ‘postquam’; et erit sensus talis: post quam mirata est Medea Iasonem, hoc eum perunxit medicamine, ut ilium tauri non manderent.

10. medea mirata est d. Mirata est: adamauit, quem supra omnes maleficiorum herbas alio perunctum tauros ignem spirantes [naribus] iunxisse significat.

13. ulta donis pelicem. Glaucen dixit Creontis regis filiam, quam dum reuectus a Colchis Iason uoluisset accipere uxorem, propter amorem Iasonis Medea repudiata dolore oblatione coronae malefica arte compositae incendit et occisis filiis Medo et Mermero dolorem suum ulta pinnatis draconibus uecta fugit et Medeam constituit ciuitatem.

15. umquam siderum i. Non tanto ardore solis siccari Apuliam dicit, quanto ardore alium comedentum uiscera peruruntur.

17. efficacis herculis. Nessus Centaurus uulneratus ab Hercule eo quod Deianeram uxorem eius rapere uoluisset, dum eam susceptam ab Hercule Euenum fluuium traiceret, ut se de eo ulcisceretur, lanam tinctam sanguine suo Deianerae dedit dicens eam satis ab Hercule amandam, si ex accepta lana confectum uestimentum Herculi dedisset. Hoc ilia muliebri facilitate seruauit. Quando [autem] amore I<o>lae minus se amari cognouit ab Hercule, pallium factum ei, ut indueretur, dedit. Quo tacto Hercules tanto ardore correptus est, ut se ipse laniaret nec ardorem uinceret, nisi piram sibi in Oeta monte Thessaliae fecisset, cui se iniciens purgatus corpore inter deos adfirmabatur receptus. Deianeram autem Hercules acceperat uicto Acheloo, Aet[h]oliae fluuio, quae Deianera fuit Oenei filia, soror Tydei. Hanc autem fabulam ideo commemorauit, ut ardorem Herculis incendio alii conpararet.

19. <um>quam tale con. Idest ut alium. Idest aliud simile.

20. iocose. Laete, iucunde.

21. manum puella suauio opponat tuo. Idest refutet puella sauium tuum pro alii faetore et in sponda lecti fugiat olentem uirum. Quidam uolunt Terentiam concubinam Maecenatis eum significare uoluisse.

22. <in sponda.> In extrema parte lecti.

ep. iv · lupis et agnis quanta sortito obtigit...


[TERNARIVS IAMBICVS.] METRVM QVOD SVPERIVS.


1. lupis et agnis quanta sortito optigit. Hic, quem adloquitur, libertus fuit Gnei Pompei Magni. Postea mortuo Pompeio, Sexto Pompeio filio eius exercente piraticam, ad Augustum relicto Sexto confugit. Iterum ad Sextum reuersus est, rursus illo relicto ad Augustum rediit et ab eo tribunus militum factus est. qvanta sortito. Inimicitiae aut naturales sunt aut uoluntariae. Sibi ergo cum isto naturales inimicitias [esse] dicit sicut agnis et lupis. Sortito aduerbium est qualitatis, hoc est: ex sorte idest naturaliter euenit. <sortito.> Aduerbium est qualitatis, hoc est ‘ex sorte’.

3. hibericis peru<ste> f. l. Cruciatibus afflicte et uinculis Hispanorum, qui sunt districti ad resecanda delicta. ‘Peruste latus’ absolute locutus est. Qui notas habes in dorso.

4. crura dura compede. Fortia aut ferrea aut cruda.

5. superbus ambules pecunia. Idest liberum te esse diuitiae excusare non possunt.

7. sacra<m> metiente te uiam. Indignatione ait uidentes eum togatum incedere permoueri. Metientem dixit ambulantem, ut (Lucan. V 556): Stabili gressu metitur litora cornix.

8. <bis> ter ulnarum toga. Sex enim ulnis habebat diffusam togam. Longa uidelicet nimium, ut Tullius (Cic. in Cat. II 10, 22): Velis amictos, non togis.

10. liber[r]ima. Iustissima et libera. Est liberrima indignatio, est et tacens. Liberrima est aperta, tacens ut de Chrisogono, seruo Syllae, quem potentissimum fecerat, indignabantur homines, sed non audebant palam loqui (cf. Cic. pro S. Roscio Amerino).

11. sec[i]tus flagellis h. t. u. Tamquam qui ad maius uitae dedecus a publico sit iudice uerberatus; nam ut tribunis plebi, ita triumuiris ius erat alienos seruos caedendi; ‘sectus’ ergo ‘caesus’; [ut] Iuuenalis (10, 316): Secat ille flagellis. <flagellis.> Qui frequenter apud triumuiros caesus est usque ad fastidium pr<a>econis. Interdum enim ali quid agente iudice pr<a>econes c<a>edunt eum, qui iussus est uapulare, quantum ipsi uolunt, aut ‘pr<a>econis ad fastidium’ hoc est in tantum caesus, ut fastidium pateretur pr<a>eco in clamando, ut plagae fortius inprimantur. ‘Sectus’ ergo grauiter caesus.

13. arat falerni. Regio Campaniae uini boni fertilis.

14. <mannis.> Nimiarum delitiarum uult esse burdos habere, idest burdones.

15. sedilibusque magnus in primis eques. Hoc est: inter primos sedet, quia Lucius Roscius Otho legem theatralem tulerat, ut in XIIII ordinibus sederent equites, de quibus in duobus sederent tribuni, non tamen serui, quia Menas tribunus factus fuerat ab Augusto. [Vt] Iuuenalis (3, 159): Sat libitum uano, qui nos distincxit, Othoni.

17. quid attinet. Hoc est: quid prodest piratas superatos, si is, qui piraticam exercuit inter Sexti seruos, tribunus factus est militum? ‘Quid attinet’ cum ingenti indignatione dictum est.

ep. v · 'at o deorum quidquid in caelo regit...


[IN CANIDIAM MVTATO NOMINE.] METRVM QVOD SVPRA.


1. at o deorum quicquid i. <c.> r. In Canidiam ueneficam scribit inducta persona pueri, qui ad immolationem raptus uociferans rogat, ne mulierum consciarum turba pereat inclusus. qvicqvid in caelo regit. ‘At’ uacat ut (Verg. Aen. II 535): At tibi pro scelere, exclamat, pro talibus ausis. Necromantiam factam detestatur a Canidia maga [(cf. Porph.),] quae infosso puero regio animam extorquere non ambigit.

4. uultus in unum m. Quasi etiam uultus crudelitate turbentur.

5. per liberos te, si uocata partubus. Vult intellegi aut non peperisse Canidiam, aut de adulterio subolem suscepisse.

7. per hoc inane p. d. Velut praetextatus puer inane apud eas purpurae decus dixit, quia non proderat perituro.

8. improbaturum h<a>uuec iouem. [Hoc est] uindicaturum. Humanae enim uictimae Ioui acceptae esse non poterant, quia a iuuamine hominum Iouis dictus est.

12. insignibus raptis p. Expoliatus praetexta puerili.

13. inpube corpus. Aut delicatum [(cf. Porph.)] aut pulchrum corpus, quod et crudelitatem potuisset flectere barbarorum.

15. breuibus inplicata uiperis. Tamquam ipsa uenefica furiali habitu crines haberet uiperis inplicatos. <brevibvs viperis.> Quia nulla de serpentibus breuior est, quae non sit et peior, aut breuibus, quia non multum uiperae crescunt. Epitheton uiperarum.

17. sepulchris caprificos e. Ligna etiam infelicia et sterilia e sepulchris collecta praeparata significat tam quam sacris infernis profutura.

18. cupressos funebres. Vt (Verg. Aen. VI 216): Feralis ante cupressus.

19. et uncta turpis o. e. Non oua ranae, sed uncta ranae sanguine oua. Rana enim infernum et uenenosum animal est, ut Iuuenalis (2, 150): Et Stigio ranas in gurgite nigras.

10. turpis ranae. Grandis, ut (Verg. georg. III 52): Cui turpe caput. Tales enim ranae uulgo rubetae dicuntur et magis uenenosae sunt; de quibus ait Iuuenalis (3, 44. 45): Ranarum uiscera numquam // Inspexi.. et idem alibi (l, 70): Miscet sitiente rubeta.

20. nocturnae strigis. Lucanus (VI 689): Quod trepidus bubo, quod strix nocturna queruntur.

21. quas colchos atque hiberia. Colchos ciuitas Ponti est herbis ueneficis abundans, ut (Verg. ecl. 8, 94): Has herbas atque haec Ponto mihi lecta uenena. Nam et Hiberiam hic quidam uolunt non Hispaniam dictam, sed [(cf. P.)] Ponto ciuitatem uicinam, unde (Verg. Aen. VIIII 582): Et ferrugine clarus Hibera; et illic pro Pontica.

23. et ossa ab ore r. Vt Lucanus (VI 552): Morsusque luporum. Expectat siccis raptur<a> e faucibus artus.

24. flammis aduri colchicis. Quales Medea tractauit apud Colchos de lignis infecundis.

25. at expedita. Succincta. Cincta, ut nulla fluxio uestimentorum se impediret. sagana. Nomen ueneficae alterius. Haec senatoris cuiusdam uxor fuit.

26. spargens auernales aquas. [Quasi Auernales.] Vt (Verg. Aen. IIII 512): Sparserat et latices simulatos fontis Auerni.

27. capillis ut marinus asperis. Erectis ipso sacrorum furore, ut Lucanus (V 171): Erectis discussa comis.

28. currens aper. Furens, ut (Verg. Aen. X 711): Inhorruit armos.

29. nulla ueia. Veiam etiam nomine aliam ueneficam sacrificio ipsi ait interfuisse, quam in nullo scelere non misceri commemorat.

30. ligonibus duris humum. Vt infoderetur puer. <ligonibvs.> Rastris; dicti autem rastri a raritate dentium. ingemens l. Animositate operis laborantem designat.

32. infossus puer. Vt extante capita infosso, dum diuersos cibos porrigunt, diu animam reseruarent.

33. Ideo mutabantur dapes, ut desiderio mutatae dapis moreretur et cor eius et fibrae amatorium facerent. Ante oculos defossi pueri cibos positos per momenta mutabant, ut desiderio tabesceret.

37. exsecta uti medulla. Vt de uisceribus eius amatorium poculum facerent uel ex medulla.

39. interminato cibo. <Vt> interdicto iam cibo moreretur.

40. <pupulae.> Pupulas quas dicimus oculorum.

41. ariminensem foliam. Magam aliam significat Ariminensem, Foliam nomine, uirorum libidine calentem.

41. Dicuntur quaedam mulieres habere naturam monstrosae libidinis coeundi cum feminis, quo crimine etiam Sappho male audit [(ex Porph.).] Huiusmodi autem feminae hermafroditae dicuntur.

43. et ociosa credidit neapolis. Aliena ab his curis et otio uacans, ut (Verg. georg. IIII 563. 564): Alebat // Parthenope studiis florentem ignobilis otii.

44. <uicinum oppidum.> Idest Puteolana ciuitas.

45. quae. Subauditur Folia. voce thessala. Magica, quod huiusmodi ars maxime Thessalorum est, ut et lunam cantibus deponant et astra commoueant.

48. canidia rodens pollicem. Habitum et motum Canidiae expressit furentis. Petronius, ut monstraret furentem (fragm. 3 ed. Bücheler), ‘pollice’ ait, ‘usque ad periculum roso’.

49. Ordo: quid tacuit aut quid non dixit? Per quod intellegitur dixisse multa et nefaria. o rebvs meis. Nunc uerba [sunt] inducta Canidiae.

50. arbitrae. Consciae et testes. Consciae aut pr<a>esentes, sicut Sallustius (Cat. 20, 1): Arbitris procul amotis.

51. diana. Pro luna posuit.

52. arcana cum fiunt sacra. Idest dum secreta et nocturna sacra celebrantur.

53. nunc in hostilis domos. Vari cuiusdam, aduersum quem amore eius inflammata sacrificabat.

55. formidolosis cum l. s. f. Vt nocte uexaretur, quae etiam feris quieti est, ut (Verg. Aen. IIII 526. 527): Quaeque aspera dumis // Silua tenet, somno posita sub nocte silenti.

57. senem quod omnes rideant. Vt usque in senectam amet et risui sit.

58. suburban<a>e canes. Vt per amoris inpatientiam nocte ambulans a canibus [suburbanis] latretur. <svbvranae.> Quod subustione paludeta illic siccata sint, Subura dicitur.

59. nardo perunctum. Vt placendi studio nardo uteretur, quale nec ipsa habere poterat, quae unguentaria erat. ‘Nardo’ unguentum generis neutri, herbam generis feminini comprobabimus, licet a poetis sint ista mutata.

61. quid accidit c. d. Mirator cur in capiendo Varo preces suae tardius audiantur et aut se Medeam ponit pro perfectione artis aut Medeam ideo nominat, tamquam quae inuenerit et docuerit sacrum.

63. superba. Potens [ut (Verg. Aen. I 21): Hinc populum late regem belloque superbum].

10. ulta pelicem. Dolorem morte Glauces.

65. cum palla tabo m. i. Alii uestimentum, alii coronam oblatam uolunt a Medea infectam uenenis, qua sumpta accipiens periret incendio. Hic παρ᾽ ἱστορίαν dicit. Dicitur enim Medea Glauc<a>e coronam dedisse, non pallam. Palla munus significat, figura efexegesis. Tabo autem hic uenenum, alibi sanguinem corruptum intellegimus, ut (Verg. Aen. III 29): Terram tabo maculant. Et est monoptotum nomen.

67. atqui nec herba nec latens in asperis. Dicit se, dum nihil praetermiserit de his, quae a Medea facta sunt, cur ipsa nihil optinet, admirari.

69. unctis omnium cubilibus. Ita nil ualere actionem suam dicit, ut Varus, aduersum quem omnia fecerit, inmemor sui odoratis pelicum cubilibus teneatur quietus.

71. ahah. Scio quid est, et est uox dolentis. solvtvs ambvlat venefic<a>e. Actionem suam credit inuenta doctiore uenefica superatam.

73. non usitatis, uare, potionibus. Ab amoris sui uinculis Varum dicit nouis et magnis potionibus absolutum.

74. o multa fleturum caput. Tamquam aduersum quem aggredi uehementiora disponat, ita ut alienus mente uoluntati ([leg.] uoluntate) eius uelut nescius rapiatur.

76. uocibus. Incantationibus.

78. fastidienti poculum. Vt etiam uis poculi carminibus adderetur.

79. caelum sidet inferius mari. Ante, inquit, ipsis elementis rerum natura mutabitur, quam non ita Varus amore meo ardeat, ut igni bitumen appositum.

83. iam non, ut ante. Vt cui adderet desperatio libertatem. mollibvs. Blandis.

86. thyesteas preces. Diras. Et tales infossus puer, ait, preces c<o>epit effundere, quales in tragoediis inducitur Thiestes cognitis filii membris in Atreum locutus.

87. magnum fas nepasque. Lex enim humana habet malis poenam, bonis praemia pollicenda, et ideo furens puer dicit hoc eas carminibus mutare non posse.

89. diris agam uos. Promittit se in eas post mortern saeuiturum, ut (Verg. Aen. IIII 386): Omnibus umbra locis adero.

94. quae uis deorum mantum est. Vt faciant insomnes uel malis gaudeant.

97. uos turba uicatim. Missurum se populo promittit furorem, ut ex omnibus uicis turba concurrens eas saxis obruat pro factorum crimine.

99. insepulta membra different lupi. Vt iam, quia eum ipsa<e> paene sepelierant, ill<a>e grauius aliquid paterentur expositae feris et auibus insepultae.

100. et aesquilin<a>e alites. Romanae, idest uultures. Aesquilina porta dicitur ad Sessorium, in qua certus erat locus sepulchrorum. Ibi enim pauperum corpora aut conburi solebant aut proici.

101. parentes heu mihi superstites. Poenas earum etiam a parentibus suis ait uidendas, quod cum dolore promittit, tamquam qui se uiuere magis uoluerit quam uindicari.

ep. vi · quid inmerentis hospites vexas canis...


[DICOLOS IN CASSIVM SEVERVM IDEM METRVM.] METRVM QVOD SVPERIVS.


1. Bibaculum modo persequitur poetam, qui maledica carmina in multos conposuit, inimicum suum dicens, qui accepto pretio multa fingebat. Et est allegoria in eum, qui quietos homines, idest sibi cedentes, inuehatur nimia dicacitate et inde glorietur, quod lacessiti ei non respondeat. qvid immerentes hospites vexas canis? ‘Immerentes’ nihil mali meritos. hospites. Peregrinos. vexas canis. Fatigas. canis. Bene maledicum canem uocauit, uelut qui et ipse morderet.

2. aduersum lupos. Lupis homines fortes comparauit. Vitas ergo, inquit, qui se ulcisci possunt, et miseros laceras. Et quia carminibus aliquos notabat, prouocat, ut in se audeat dicere, qui eum uelut lupus remordeat.

6. amica uis pastoribus. Efexegesis. Amicos canes pastoribus dixit, ut (Verg. georg. III 406. 407): Numquam custodibus illis Nocturnum stabulis furem incursusque luporum. vis. Sagaces canes dixit, ut (Verg. Aen. IIII 132): Odora canum uis.

7. agam per altas a. s. n. Seruat metaphoram et dicit se agere, hoc est persequi, aure ad latratus (alacriter sursum [suspic.] K.) posita in feras, et ostendit se persecuturum uerba maledici. <avre svblata.> Erecta, sursum eleuata, quod specialiter canum est dum s<a>euiunt, alioquin timentium sunt remissae.

8. <fera.> Ἀληγορικῶς: quicumque me lacessit.

9. complesti nemus. Demonstrat eum pecuniam quaerere maledictis, qua accepta ita desinere, ut canis, quod insectabatur, reperto cibo.

11. namque in malos a. Non se aut munere placandum aut precibus dixit, si maledictis eius c<o>eperit respondere.

12. parata tollo cornua. Vt (Verg. ecl. 9, 25): Cornu ferit ille, caueto.

13. qualis licambae spretus. Datiuo casu Licambae posuit [(cf. Porph.),] cuius haec fabula est: Licambes habuit filiam Neobulem. Hanc cum Archilocus in matrimonium postulasset, promissa nec data est a patre. Hinc iratus Archilocus in eum maledicum carmen scripsit, quo tanto est dolore compulsus, ut cum filia laqueo uitam finiret. Lycambes filiam suam promisit Archiloco daturum uxorem, quod postea denegauit. Qua de causa iratus Archilocus carmina scripsit in Lycamben et eius filias, ita ut ex dolore carminum eius filiae laqueo uitam finirent.

14. aut acer h. b. Hipponactem significat, qui Bupali filiam nuptum petiit et pro deformitate contemptus est. Illud tamen uerius uolunt fuisse: Bupalum pictorem fuisse apud Laudiomenas ([scripserat fort.] Cladiomenas), ciuitatem Asiae. Hic Hipponactem quendam poetam deformem pro risu pincxit; quo ille furore commotus tali eum carmine perculit, ut se laqueo suspenderet. Vnde nunc similis carminis uim maledico minatur Horatius. Ipponax scilicet, qui poeta erat eloquentissimus foeda et uitiosa facie. Hunc Bupalus pictor in Panathenaeis pictum proposuit, ut risum moueret populo. Ille iratus iambis eum ita fatigauit, ut uitam suspendio finiret. Etiam iste socerum suum, postquam se fraudauit, carminibus petiit.

15. atro dente me peti<u>erit. Maledico aut obtrectatorio sermone.

ep. vii · quo, quo scelesti ruitis? aut cur dexteris...


[AD REMPVBLICAM DICOLOS.] METRVM QVOD SVPRA.


1. quo, quo scelesti ruttis aut cur dexteris. Illud bellum cum exclamatione significat, quod ab Augusto gestum est contra Cassium et Brutum, interfectores Caesaris.

2. aptantur enses conditi. Vaginis clausi.

3. parumne campis. Ciuilis belli tempore.

7. intactus. Ante inuictus. vt descenderet. Vt uictus pro triumpho duceretur.

9. secundum uota parthorum. Qui occiso Crasso metuebant Romanos, nisi bellum emersisset ciuile.

10. sua urbs <haec> p. d. Vt Lucanus (I 23): In te uerte manus.

11. non hic lupis mos. Vt se ipsi persequerentur.

12. in dispar feris. Hoc est: in diuersam naturam.

13. uis acrior. Fatalis quaedam necessitas.

14. an culpa responsum date. Velut interroget causae furoris.

15. et albus ora pallor inficit. Velut qui conscientiam peccati monstraret, ut (Verg. Aen. IIII 499): Pallor simul occupat ora. Albus palloris epitheton. ora pallor albvs inficit. Quia pallore foedamur, quando non habemus prompte quod respondeamus. Sic Cicero (in Catil. I 8, 21): Cum tacent, clamant.

16. stupent. Sollicitudine.

17. acerba fata romanos a. Hoc est: tamquam illis tacentibus ipse intellexerit belli ciuilis originem inde in nepotes tractam, quia occiso fratre Romulus parricidium perpetrauit, unde (Lucan. I 95): Fraterno primi maduerunt sanguine muri.

20. sacer nepotibus cruor. Pro execrandus.

ep. viii · rogare longo putidam te saeculo...


[AD ANVM DEFORMEM VEL IN GRATIDIAM.] METRVM QVOD SVPRA.


1. rogare longo putidam ne saeculo. Inuehitur in eam, a qua dicebatur lentus in uenerem; et magis fetoris ipsius uel aetatis esse adfirmat, quod eam fastidiat, quam quod ipse nihil possit.

2. uires. Caput est uersus sequentis.

4. frontem senectus exaret. Senecta enim nonnumquam ex rugis apparet, ut (Verg. Aen. VII 417): Frontem obscenam rugis arat.

6. podex. Pudenda pars corporis, ut Iuuenalis (2, 12): Et podice leui. <crvdae.> Aut macrae aut senectute confectae.

7. sed incitat me pectus. Vt reuera incitat.

8. quales ubera. Qualis ut qualia ubera.

9. mollis. Luridus et rugosus.

10. exile suris additum. Aetate iam sine musculis et suris indiscrete sociatum.

11. <est>o beata. Beatam eam pro diuite dixit.

12. ducant triumphales tuum. Idest tamquam nobilium funus imagines te maiorum praecedant.

14. onusta bacis ambulet. Hoc est: nulla mariti cura sit comptior gemmis. Bacas gemmas dixit, ut (Verg. Aen. I 654. 655): Colloque monile // Bacatum.

15. quod libelli stoici. Siue quod amicos haberet Stoicos, ut eos amoris et coitus notaret, siue quia libros ipsos legere consueuerat, ut docta uideretur; quos ad ostentationem in Sericis plumaciis reponebat.

16. Puluinum diminutiuum puluillum facit.

17. num minus nerui rigent. Hoc est: ita scolasticorum coitus eligis, tamquam minus in libidinem possint litteras ignorantes?

18. minusue languet fascinum. Virilem penem fascinum dixit propter obscenam figuram, quam adiecerat in sequenti; lingua enim detersa fronte mulieres amputare se infantibus fascinum putant. fascinvm. Virile membrum, quod fascia solet tegi.

19. superbo. Fastidienti.

20. ore adlaborandum est tibi. Aut lingua aut magis blandimentis, ut Iuuenalis (6, 197): Vox blanda et nequam digitos habet.

ep. ix · quando repostum caecubum ad festas dapes...


[AD MECENATEM POST ACTIACVM BELLVM • METRVM IDEM.] METRVM QVOD SVPRA • [PRIMVS VERSVS SCANDITVR ITA: QVANDO • REPOS • TVM CAE • CVBVM AD • PESTAS • DAPES] In hac ode canit uictoriam Augusti, unam impetratam occiso Sexto Pompeio Gn. Pompei filio, qui nauali pugna uictus est, alteram de Cleopatra et Antonio.


1. quando rbpos[i]]tum c<a>ecubum ad festas dapes. Idest seruatum, festis conuiuiis inpendendum. Scribit autem de bello Actiaco, quod cum Antonio et Cleopatra a Caesare Augusto gestum est. c<a>ecvbvm. Campanum.

3. tecum sub alta domo. In Maecenatis scilicet domo. Probat hoc Iuppiter, ut uictore Caesare tecum bibam Caecubum uinum. Nam Iouis est auctor uictoriae.

5. mixtum tibiis carmen lira. Quod est artificis miscere lyrae tibiarum sonum.

6. hac dorium illis b. Tibiis barbarum, idest Frigium, lyra Dorium. Nomina sonorum sunt VII: Lydium, Dorium, Phrygium, Yperlydium, Yperdorium, Yperfrigium. Barbarum Asianum, Dorium Gr<a>ecum; ut quod tria genera sint musicae: Ionium [Graecum], Lydium, barbarum.

7. ut nuper actus in freto neptunius d. p. Hac deuotione, inquit, uicto Antonio tecum bibam, qua nunc superato Sexto Pompeio, qui seruorum sibi manu in Sicilia congregata nauali pr<o>elio in freto perdidit et insula pulsus est. Vnde et Neptunium ducem uocauit eligentem maritimum conflictum. Sextus Pompeius, filius Gn. Pompei, qui piraticam exercuit in Siculo mari, ibique uictus atque fugatus est. Neptunium autem non ita debemus accipere, quod in mari dux fuerit, sed quod ea fuerit elatus insania, ut Neptuni se esse filium iactaret, uel quod ea ueste uteretur, qua Neptunus usus fuerit.

9. minatus urbi uincula q. d. Idest minatus est u. u., q. d. seruis fractis ergastulis. Nam ergastula Siculorum soluit et secum duxit ad nauale certamen. <perfidis.> Qui ad ipsum fugerant; nam quasi asilum fecerat recipiendo seruos sceleratos et uinctos compede.

11. posteri negabitis e. f. Ad Antonium redit, quem dicit pro mancipio Cleopatrae datum nec a posteris pro infamia. credendum, ut (Verg. Aen. VIII 688): Sequiturque, nefas! Aegiptia coniunx.

13. fert uallum e. a. m. e. s. s. r. p. Quasi praeceptis Cleopatrae Romani milites seruientes et arbitrio eunuchorum, quorum ilia obsequiis utebatur.

15. <spadonibus s. rugosis.> Rugosi enim aetate fiunt.

16. sol aspicit conopium. Conopes Graece culices dicuntur et quia in Aegipto multi sunt [culices], habitacula, quae sibi Aegyptii faciunt ad arcendam culicum molestiam, conopia appellantur. Quidam reticulum dicunt Aegiptiorum reginae, quod supra lectum tenderetur aduersum culices inter uexilla portandum.

17. ad hunc. Contra hunc, contra Antonium, quia ad Caesarem confugerunt et equos aduersum Antonium conuerterunt.

18. canentes c<a>esarem. [Laudantes.] Vt (Verg. Aen. VII 698): Regemque canebant.

20. latent puppes s. c. Idest latent ad fugiendum: Citae autem ueloces, ut (Verg. Aen. V 66): Prima citae Teucris ponam certamina classis. (AV

21. Ἀντὶ τοῦ ‘hoc restat, ut post uictoriam triumphes, Caesar’.

22. intactas boues. Paratas ad sacrificium pro triumpho. Intactas autem integras, [et] sinceras, ut (Verg. georg. IIII 551): Intacta totidem ceruice iuuencas.

23. nec iugurthino parem. Non tanta, ait, gloria triumphauit Marius de Iugurtha. Marium dicit, qui septies consul fuit. Hic enim clarissimum gessit triumphum. Hoc loco praeponit Caesarem et Mario et Scipioni Africano.

25. cui super carthaginem. Contra. Deuicta enim Carthagine uirtute Scipionis Africani, cum Afri aduersum Romanos denuo rebellarent, consulto oraculo responsum est, ut sepulchrum Scipioni fieret, quod Carthaginem respiceret; tunc leuati cineres eius sunt de pyramide in Vaticano constituta et humati in sepulchro eius in portu Carthaginem respiciente. Tangit illam historiam, qua responsum est ad compescendos Afros debere sepulchrum Scipioni Africano ita constitui, ut Africam intueretur. Hoc autem monitu positum est inter [H]ostia et portum.

27. terra marique uictus h. p. Idest Antonius. pvnico. Purpureo sago aut patrio.

28. Antea enim sago rubro utebantur imperatores, non purpureo. Sensus autem hic est: deposito punico sago luridum sumpsit.

29. aut ille [centum nobilem cretam urbibus]. Metellus siue Antonius; unde et Metellus Creticus dictus est. centvm nobilem cretam vrbibvs. Vt (Verg. Aen. III 106): Centum urbes habitant magnas.

30. uentis non suis. Non optatis, non prosperis.

31. exerci<ta>tas aut petit sirtes noto. Non ‘Noto petit’, sed ‘Noto exercitatas’, hoc est uento tempestuosas et naufragosas.

32. incerto mari. Pro ‘ipse incertus’ [(cons. Porph.)] et iturus, quo casus adtulerit. Aut quia non est certus ille, qui nauigat, aut quia mutabile est elementum.

33. capaciores s<c>yphos. Pro l<a>etitia maiores.

34. et chia uina aut lesbia[e]. Insulae uini boni fertiles.

35. fluentem. Aut inminentem aut potu nimio profluentem. ‘Fluentem nauseam’ fastidium intellegamus. Fluentem autem dixit, quoniam, qui nauseam patitur, multum spuit, ita ut fluere uideatur. navsiam coherceat. Imple uinum bonum, quod aduersum nauseam prosit.

37. curam metumque c<a>bsaris iuuat. Idest sollicitudinem et metum de absentia Caesaris uenientem ebrietate sopiri.

38. dulci liaeo soluere. Vnde et (carm. I 7, 31): Vino pellite curam.

ep. x · mala soluta navis exit alite...


[IN MARCVM MEVIVM.] METRVM QVOD SVPRA.


1. mala soluta nauis e. a. Solui dicitur nauis, quando de statione uel de portu dimittitur. alite. Hic et haec ales; sed hic pro auspicio posuit alitem. Genere feminino auem mali ominis significat, ut (c. I 15, 5): Mala ducis aui domum.

2. olentem meuium. Putentem. Vt (Verg. ecl. 2, 11): Herbas contundit olentes. Cuius carmina puteant, aut quia caro eius ex pinguedine putida erat. <maevivm.> De quo et Vergilius (eñl. 3, 90): Qui Bauium non odit, amet tua carmina, Maeui. Fuit enim obtrectator Horatii, sectator uocum antiquarum.

3. utrumque uerberes latus. Tempestatem inprecatur Maeuio nauiganti.

6. remos differat. Cessare faciat.

7. insurgat aquilo quantus altis montibus. Qui maiori tempestati subiacent altitudine sui.

8. trementes [s]ilices. Commotas et ui uenti inclinatas.

9. nec sidus atra nocte a. a. Nigra nocte sine amico nauigantibus lunae lumine, hoc est prospero, ut (Verg. Aen. VII 8. 9): Nec Candida cursum // Luna neget.

10. tristis orion cadit. Tempestuosus; ‘cadit’ occidit; in occasu enim signi ipsius maxime tempestates emergunt, unde et (Verg. Aen. I 535): Nimbosus Orion. <O>rion signum est, quod in occasu suo gra<uissi>mas excitat tempestates. Vnde inprecatur <Horati>us, ut ea nocte, qua ipse occidit et ma<re temp>estuosum reddit, nulla prosperitas alte<rius s>igni arrideat Meuio, unde possit <sperar>e salutem. Orion in ortu ([leg.] occasu) suo tempestates excitat in mari. Vnde inprecatur Horatius, ut ea nocte, qua ipse occidit et mare tempestuosum reddit, nulla prosperitas Neuio ([leg.] Meuio) arrideat. cadit. Vt (Verg. Aen. II 9): Suadentque cadentia sidera somnos.

11. quietiore nec feratur ae. Pro mimus concitato.

12. quam graia uictorum manus. Talem illi nauigationis optat errorem, qualem post Troiae excidium [laborem] pertulerunt Graeci uictores, aut <quale fecerunt> naufragium reuertentes in monte Caphareo. Nam uenerunt ad Cafareum montem et ibi praecipitati sunt tempestate.

13. cum pallas usto uertit i. a<b ilio>. Minerua enim sacerdote sua ab Aiace uitiata iram uerterat a Troianis in Graecos, ut (Verg. Aen. I 39. 40. 41): Pallasne exurere classem Argiuum.. // Vnius ob noxam et furias Aiacis Oili?

15. sudor. Labor. (Verg. Aen. VIII 537): Heu quantae miseris caedes Laurentibus instant!

16. pallor luteus. Desperatione. Luteus a luto diriuatio, non ut dicimus ‘auroram luteam’. Nam nihil tam contrarium, quam si dicas ‘luteum pallorem’.

17. non uirilis heiulatio. Inferialis planctus, rationis expers et magis feminis conueniens, ut (Verg. Aen. 26 XI 878): Femineum clamorem ad sidera tollunt.. et Iuuenalis (13, 11. 12): Flagrantior aequo // Non debet dolor esse uiri. Non gemitus, qui uirilis est, sed eiulatio, quae feminea est. Nam eiulatio est mulierum siue infantum, clamor et gemitus uirorum.

18. auersum ad iouem. Non audientem et iratum, ut (Verg. Aen. II 170): Auersa deae mens. Duplex lectio: si ‘duersum’, contrarium et infensum, si [uero] ‘uersum’, iratum, ut (Verg. Aen. II 170): Auersa deae mens.

19. ionius. Adriaticus.

20. carinam ruperit. Nauem soluerit tempestate; a parte totum: in carina enim totius nauis compago est.

21. op[t]ima praeda. Praecipua aut [(sec. Porph.)] pinguis. opima. Pinguis. Nam ideo et putidum dixit, quia superflua caro solet incalescens grauem generare putorem.

22. porrecta mergos iuuerit. Hoc est: si cadauer Maeui in littore eiectum marinis auibus iacuerit cibus. porrecta. Extensa.

23. libidinosus immolabitur c. Similitudini inpudici et petulantis poetae animal comparat immolandum, si mortis eius uoti compos extiterit. agna tempestatibvs. Maro (Aen. V 772. 773): Et Tempestatibus agnam // Caedere deinde iubet.

ep. xi · petti, nihil me sicut antea iuvat...


[AD PETIVM PRIMVS VERSVS TERNARIVS IAMBICVS SECVNDVS] PRIMVS VERSVS IAMBICVS TERNARIVS, SECVNDVS ELEGOIAMBICVS; SCANDITVR ITA: SCRIBERE • VERSICVLOS • AMO • RE PER • CVSSVM <•> GRAVI. Elegoiambicus constat ex pentemimere et iambico. Alii dicunt eum ternarium iambicum quadratum a dactilo et iambico. In hac ode prior uersus iambicus est trimeter acatalecticus (acatalectus), secundus (sequens) elegoiambicus, qui constat ex antecedente dactilico (dactilo) pentimemere: Scribere uersiculos et sequente iambico dimetro acatalectico (acatalecto): Amore percussum graui.


1. pe<t>ti nihil me sicut antea iuuat scribere. Dicit se amore detentum ad faciendum uersus nece delectationem habere nec animum.

2. Repetitio amoris ut (Verg. ecl. 10, 72. 73): Vos haec facietis maxima Gallo, // Gallo cuius amor t. m. cr.

3. expetit. Adpetit, persequitur.

4. urere. Inflammare.

6. inachia. Inachiam nomine mulierem dicit. inachia. In ilia muliere.

5. siluis honorem decutit. Hiemem per casum foliorum significat, ut (Verg. georg. II 404): Siluis Aquilo decussit honorem. <honorem.> Folia secundum Maronem.

7. nam pudet tanti mali fabula. Non conuiuiorum penitet, sed quod fabula fuerit conuiuiorum, quod, ut finem amoris ostenderet, sub penitudine recordatur. ‘Paenitet’ ad factum, ‘pudet’ ad uerecundiam pertinet.

9. in quis. In quibus. amantem langvor. Stupor, siue animi torpor et cruciatus, qui solet amatoribus euenire.

10. latere petitus imo spiritus. Quia et suspiriis aliquotiens amor proditur, ut (Verg. Aen. I 370. 371): Ille // Suspirans imoque trahens a pectore uocem.

11. contrane lucrum n. u. c. Idest contra meretriciam cupiditatem, quae lucrum captans riualem praeferebat Horatio, queritur ingenium poetae optimi nil ualere.

12. tibi. O Petti.

13. calentis. Amantis. <in>verecvndvs devs. Dionisus. Aut quia interdum facit nos non erubescere in his, quae tacenda sunt, aut ‘in’ modo epitasin habet, pro ‘ualde uerecundus’.

14. feruidiore mero arcana promorat loco. Hoc est: uino accendebatur in amorem. promorat. Pro promouerat.

15. quod si meis inaestuet praecordiis. Vt iracundia commotus amatam, a qua spernebatur, et ipse contempneret.

16. ingrata uentis diuidat. Sine effectu insita, ut (Verg. georg. III 97. 98): Frustraque laborem Ingratum trahit; et ibi enim de equi coitu loquebatur. Ingrata fomenta sunt querimoniae: nam, qui queritur, se quodam modo consolatur.

17. uolnus nil malum leuantia. Querellae enim solatia doloris sunt, non desiderio adferunt fructum.

18. <d. i. c.> summotus pudor. Hoc est non amantem.

20. iussus. A te, Petti. <ferebar.> Hoc uerbo demonstrate et obiurgantis affectus et incertus animus amatoris. incerto pede. Ebrius, ut Terentius (eun. IIII 5, 3): Neque pes neque mens.

22. limina dura. Inplacabilia. Quia exclusus limine est, dum amaret, ait: infregi latus.

24. amor licisci me tenet. Delicati pueri Licisci, inquit, amor me meretricis superbiam fecit contemnere, quam amabam.

25. <unde expedire n. a. q.> libera consilia nec contumeliae g. Nullis, ait, consiliis a pueri eius amore, nisi forsan alio amore, reuocabor.

27. candidae. Pulchrae, ut (Verg. Aen. V 571): Et Candida Dido.

28. teretis. Gracilis.

ep. xii · quid tibi vis, mulier nigris dignissima barris...


[AD INACHIAM MERETRICEM DICOLOS] PRIMVS VERSVS HEROICVS EST, SECVNDVS TETRAPODIA HEROICA EPODOS.


1. quid tibi uis, mulier nigris d. b. Eandem, quam supra, adloquitur, inpudentem in amorem suum. nigris dignissima barris. Elephantis a barritu dictis, aut certe Indis siue Mauris, qui nigri sunt et peniti.

2. munera quid mihi curue tabellas mittis. Quid mihi, inquit, munera aut codicillos amatorios dirigis, dum libidini tuae nec sicut iuuenis sufficiam nec faetoris tui nescius sim?

3. firmo iuueni. Quia iuuenes interdum etiam cum foedis et anibus coeunt, cum calor iuuenilis fuerit excitatus.

5. polipus aut grauis hirsutis cubet hercus i. a. Dicit se nec putorem narium nec hirc[or]um ferre, quo ilia laborabat. Ab hircorum enim fetore dicti sunt et olentes titilli.

6. quam canis acer, ubi lateat sus. Sagacitatem suam in inueniendo muliebrium membrorum putore cani comparauit feras quaerenti.

7. qui sudor uietis. Marcidis, ut Terentius (em. IIII 4, 21): Vetus uietus ueternosus senex.. siue rugosis et uetustate confectis. Vieta dicuntur membra ex necessitate aliqua contorta ([superscr.] al contracta), sicut senum causa senectutis et causa infirmitatis. Dicuntur autem uieta uiribus carentia.

8. pene soluto. Penem tam mulieris quam uiri posuit. solvto. Coitu finito.

10. iam manet humida. Vmefacta sudore.

11. stercore fucatus cocodrilli. Hoc enim ad conseruandam cutem uel candorem faciendum mulieres uti dicebantur.

11. iamque subando tenta cubilia. Metaphora a sue, quae subare dicitur [(cons. Porph.).] Dum cales ergo tu, ait, tenta libidine rumpis stratum et in coitum properas. Hic autem ‘subando’ ‘supra uirum sese proiciendo’. <tenta cvbilia> tectaqve rvmpat. Lectum dicit intextis funibus uel fasciolis [(cf. Porph.).] Iuuenalis (6, 537. 7, 221) cadurcum appellat, siue institam.

13. uel mea cum saeuis a. f. uerbis. Tamquam eum non satisfacientem furori suo uerbis increpet.

14. inachiam langues[cit]. Verba Canidi<a>e inducit.

15. inachiam ter nocte potes. Aliam puellam nominat, de qua ille non fatigare ([leg.] fatigari) consueuerat.

16. mollis opus. Debilis. opvs. Coitum posuit.

16. pereat male quae te lesbia. M<ala> aulistriae Lesbiae inprecatur, quae eum ostendit, dum ilia ualidiorem quaereret taurum, hoc est iuuenem satisfacientem.

18. cous adesset amintas. Nomen pueri de Coo ciuitate, cuius inguinis nimietatem arbori comparauit.

21. muricibus turiis i. u. l. Afrae purpurae, hoc est pretiosae, quod secundo fucabatur, ut (Verg. Aen. IIII 262): Tyrioque ardebat murice laena.

22. cui properabantur. Interrogatiue pronuntiandum.

23. mulier sua quam te. Tamquam quem propterea uestibus pretiosis ornaret, ut etiam ab alienis mulieribus amaretur.

ep. xiii · horrida tempestas caelum contraxit et imbres...


[AD AMICOS IAMBICVS DICOLOS.] PRIMVS VERSVS HEROICVS, SECVNDVS IAMBELEGVS DICITVR. PRIMA ENIM PARTE IAMBICVS EST DIMETER, SECVNDA ELEGVS; HOC MODO: NIVES • QVE DE • DVCVNT • IOVEM • NVNC MARE • NVNC SILVAE.


1. horrida tempestas caelum contraxit e. Hortatur amicos suos, ut pluuio aere, quo aliud facere nil possunt, laetitiae et poculis indulgeant. caelvm. Pro nubibus, ut (Verg. Aen. I 133): Caelum terramque meo sine numine. contraxit. In unum coegit ac per hoc densas tempestates effecit, ut (Cic. de deor. nat. II 39, 101): Atque in nubibus cogitur aer, et imbres. Vt (Verg. Aen. V 693. 694): Effusis imbribus atra // Tempestas sine more furit.

2. Effusim cadunt niues et imbres uel niues ipsae nimiam pluuiam concitant.

4. dumque uirent g. Pro hoc quod iuuentus uiret, et senectus arida ponitur, ut (Verg. Aen. V 432): Genua labant.. de iuuene (Aen. V 430): Ille pedum melior motu.

5. obducta soluatur p. s. Laetitia tendatur frons obducta m<a>erore. Vt tristitia senectutis abscedat.

6. torquato moue c. p. m. Eo consule uina reposita proferri iubet, quo ipse natus est: Mallio Torquato. <tv.> Alloquitur pincernam.

7. deus haec fortasse benignus k. i. s. u. Idest siqua minus laeta sunt aut quae sollicitudinem moueant, de deo speranda dicit, ut in melius mutentur, dummodo laetitiae non praetermittatur occasio.

8. achemenio. Persico. Nam primum Persae inuenerunt usum nardi.

9. fide cillenia. Lyra a corda; quam traditur Mercurius inuenisse [(cons. Porph.),] qua accepta ab eo Amphion cantu dicitur muros fecisse Thebanos.

11. orandi centaurus alumno. Vt Iuuenalis (7, 210. 211): Iam grandis Achilles // Cantabat patriis in montibus.

12. inuicte mortalis dea n. p. t. Nobilem Chironem dicit, cuius uerba ponit Achilli praedicentia fata sua. Verba sunt Centauri, qui Achillem et Aesculapium nutriuit.

13. assaraci tellus. Auus Priami, a quo et Troiani. tellvs. In qua sepeliendus erat. Si ‘praui’ tortuosi, non recti, sinuosi, siue <‘parui’> exigui.

14. scamandri flumina. Scamander fluuius Europam ab Asia diuidere dicitur; ideo posuit ‘findunt’. Scamander uero et Simois fluuii sunt Troiae, sed Scamander diuiditur iu riuulos. lvbricvs et simois. Fluius sanguine Troianorum, ut (Verg. Aen. I 100. 101): Vbi tot Simois correpta sub undis Scuta uirum, siue pro natura aquae lubricus. <lvbricvs.> Limosus, ubi quis labi possit.

15. certo. Fixo. svbtemine parcae. Stamine, ut (Lucan. III 19): Rumpunt stamina Parcae.

16. cerula. Nomen a colore maris, idest ‘marina’, ut (Ouid. her. 9, 14): Ceruleus Nereus.

18. aegrimoniae. Aegritudinis animi.

ep. xiv · mollis inertia cur tantam diffuderit imis...


[AD MECENATEM DICOLOS.] METRVM PRIMO VERSV HEROICVM, SECVNDO IAMBICVM [dimetrum acatalecticum].


1. mollis inertia cur tantam diffuderit imis obliuionem sensibus. Dicit ita se inertia et obliuione obpressum, tamquam Letheum sumpserit poculum.

3. pocula letheos ut si ducentia somnos. Vt (Verg. Aen. VI 714. 715): Lethei ad fluminis undam // Securos latices et longa obliuia potant.

4. traxerim. Biberim.

5. candide m<a>ecenas. Pure, simplex.

6. deus. Amor.

8. ad umbilicum. Ad perfectionem, ad finem.

9. arsisse bathillo. Pantomimus fuit, de quo Iuuenalis (6, 63): Molli saltante Bathillo. arsisse. Amasse, ut (Verg. ecl. 2, l): Formosum pastor Coridon ardebat Alexin.

10. anacreonta teium. Poetam de Teia. Vt alibi (carm. I 17, 18): Et fide Teia.

11. qui pers<a>epe caua testudine f. a. Qui praeter metrum amorem suum flebiliter cantauerit.

13. ipse miser. Hic ‘miser’, aut ‘ualde’ dixit aut ‘miser consolandi causa’, tamquam qui frui amata non posset; quod de Terentia, quae eius erat, significari non potuit et de patrono incongrue dicebatur.

13. non pulchrior ignis acce<n>dit opsessam ilion. Non melior quam te, ait, urit, Maecenas; quod gratificans dicit Terentiae, quam amauit Maecenas.

14. opsessam ilion. Ad Helenam refert.

16. contenta phrin[a]e macerat. Libertinam se amare Phrinem adfirmat, quae licet uiro non sit uno contenta, turpitudinem tamen eius fatetur ferre pro amore.

ep. xv · nox erat et caelo fulgebat luna sereno...


[AD NEERAM DE PERIVRIO TERNARIVS DICOLOS • METRVM IDEM.] METRVM QVOD SVPRA.


1. nox erat. Neeram amicam suam alloquitur periuriisque eius se deceptum significat, quod amorem suum in alium transtulisset, quem negat perpetuum futurum.

4. in uerba iurabas mea. Sicut ego ostendebam tibi iurare, ita iurabas, et secundum uerba, quae proponebam, iurabas artius te mihi coniunctam fore quam ilici hederam.

5. artius. Diligentius.

11. o dolitura mea nimium u. n. Quia, si iratus fuero, contemnam te et incipies dolere.

12. nam siquid in flacco uiri est. Idest siquid habet in se uirile Horatius.


METRVM PRIMVS VERSVS HEROICVS, SECVNDVS DIMETER, IAMBICVS.


1. In hac ode queritur de Neera, quod non seruet fidem iurisiurandi, quo se obstrinxerat semper cum Horatio esse uicturam; deinde horrendum ipsum iusiurandum uult facere. Noctis silentium erat, inquit, caelum serenum, cum astris luna lucebat.

6. brachiis. Idest adh<a>erens mihi eras, cum iurares, amplexu brachiorum. Lentis autem mollibus aut ad hederam referendum [est], ut (Verg. georg. II 12): Lent<a>eque genistae.

7. Alia res, quae auget culpam periurii, quod eodem tempore peierauit, quo erat diffusa membris Horatii.

8. <turbaret.> Turbando hibernum faceret.

9. intonsos. Quasi praesto sit Apollo semper, ubi sit poeta, non quia nocte sol esse poterat.

ep. xvi · altera iam teritur bellis civilibus aetas...


1. altera iam teritur bellis ciuilibus rel. Altera, quando Antonius dimicauit contra Augustum.

2. suis et ipsa roma u. r. Magnitudine sua laborat (ex T. Liuii praefatione).

3. marsi. Qui primi mouere bella ciuilia.

5. <a>emula. Inuida.

6. nouisque rebus. Magnis, ut (Verg. ecl, 10 3, 86): Pollio et ipse facit noua carmina.

7. nec fera caerulea domuit germania pube. Caerulea ad oculos retulit, quos stigmatos habent, aut <caerulea pube> gente caesia <ab> oculorum colore, idest cano.

7. abominatus. Execrationibus habitus.

9. deuoti sanguinis. Execrabilis et detestandi.

10. rursus. Sicut antea.

11. uictor. Conpos uoti, ut (Verg. georg. III 17): Illi uictor ego et Tyrio conspectus in ostro.

13. et solibus. Antique dixit. ossa qvirini. Et ilia, quae sepulta sunt, dissipabit ossa, quia semper est clausum templum Quirini. Non enim licet patefieri templum eius.

25. sed iuremus in haec. Per haec uerba. imis. Deest ‘ab’, ut (Verg. Aen. III 3): Ilium et omnis humo fumat Neptunia Troia. renarint. Supra mare natauerint uel sursum emerserint.

29. procurrerit. Occident, processerit, quod fieri non potest.

30. noua libidine. Nouo desiderio.

31. subsidere. Subcumbere, idest: quando tigres conuenient cum ceruis in amore, qui sibi discordant per naturam.

33. oredula. Vt credant se leonibus.

34. salsa leuis h. e. Leuis hircus contra naturam, dum hispidus sit.

37. mollis et expers. Idest quietiores, et qui amore soli genitalis nolit sectari meliora, resideat in Penatibus propriis.

39. uos quibus est uirtus. Quibus uirtus est in animo, discedite. tollite l. Vt (Verg. Aen. XII 156): Non hoc lacrimis tempus aut ut (Verg. Aen. VI 37): Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit.

40. etrusca p. et u. l. Nauigate Tyrrenum mare.

41. circumuagus a. b. oceanus. In quo sunt Insulae Fortunatae, ad quas Sallustius (hist fragm. I 61 M.) in historia dicit uictum uoluisse ire Sertorium.

42. diuites. Idest fecundas ut Virgilius (georg. II 468): Diues opum uariarum.

43. reddit u. c. t. i. quot a. Vt Virgilius (georg. I 127. 128): Ipsaque tellus // Omnia liberius nullo poscente ferebat.

45. numquam f. Idest fructibus abundantis. fallentis termis olivae. Termes dicitur extremus oliuae ramus, sicut uitium palmes.

46. suamque p. f. o. a. Nigra; ad colorem pomi retulit.

49. illic iniussae ueniunt ad multra capellae. Sic Virgilius (ecl 4, 21. 22): Ips<a>e lacte domum referent distenta capellae Vbera.

50. tenta. Distenta, plena.

51. nec uespertinus circumgemit u. o. Vt (Verg. ecl 4, 22): Nec magnos metuent armenta leones.

52. nec int. a. u. Vt (Verg. georg. II 153. 154): Nec rapit inmensos orbes per humum neque tanto // Squameus in spiram tractu se colligit anguis. Vel ut (Verg. georg. II 151. 152): Nec s<a>eua draconum (Verg. leonum) // Semina.

57. non huc a. c. Vt (Verg. georg. II 140): Haec loca non tauri spir. nar. ig.

58. colchis. Medea.

59. sidonii. Cadmi socios significat. circvm gemit. Insidiatur. Proprietatem ursorum expressit gemere. cornva n. Capita uelorum cornua dicuntur, ut (Verg. Aen. III 549): Cornua uelatarum obuertimus antennarum.

60. laboriosa nec c.u. Vt supra (carm. I 6, 7): Nec cursus duplices per mare Vlixei.

61. nulla n. p. c. Vt (Verg. ecl. 1, 50): Nec mala uicini pecoris contagia ledent.


METRVM PRIMO VERSV HEROICVM, SECVNDO IAMBICVM TRIMETRVM ACATALECTICVM.


1. In hac ode conqueritur, quod bellis ciuilibus nullus finis inponatur. Altera autem aetas alterum seculum. Execratur autem bella ciuilia, quia post bellum commissum a Caesare et Pompeio alterum parabatur ab Augusto contra Brutum et Cassium interfectores Caesaris.

3. marsi. Qui primi mouerunt bella ciuilia, idest sociale. Sensus autem in multos uersus tenditur, idest quam tot hostes non potuerunt perdere, nos impia aetas perdemus?

4. Pro Tarquiniis, ut Virgilius (Aen. VIII 646. 647): Porsenna iubebat // Accipere ingentique urbem obsidione premebat.

5. <capuae.> Propter bellum Punicum, quia Capuenses pro Cartaginensibus faciebant. spartacvs acer. Spartacus princeps gladiatorum; de illis quattuor et septuaginta, qui ludo egressi, ut Sallustius in tertio historiarum (fr. 90 M.) refert, graue praelium cum populo Romano gesserunt.

7. <caerulea.> A caesio colore oculorum, idest cattino. Ad oculos retulit, quos stigmatos habent, aut <caerulea> magna, ingenti.

8. Quoniam Catilinae et Lentulo fidem non praestiterunt, quamuis graue bellum postea gesserunt cum Romanis, aut quia consenserunt Catilinae et postea prodiderunt timore, non amore circa Romanos.

10. Ingemiscit sic desertum urbis locum futurum, quomodo fuit, antequam conderetur. Ante enim, quam aedificiis ornaretur Roma, silua erat.

11. <uictor.> Voti compos. Ideo insultauit ([leg.] insultabit), quod bellis ciuilibus affligitur, ut a quocumque postea barbaro possit opprimi.

13. Idest et ilia, quae sepulta sunt, dissipabit. Plerique aiunt in Rostris Romulum sepultum esse et in memoriam huius rei leones duos ibi fuisse, sicut hodieque in sepulchris uidemus, atque inde esse, ut pro Rostris mortui laudarentur.

14. ossa quirini nefas uideri. Quae ossa, cum sint sepulta, nefas est palam fieri uel uideri. Hoc sic dixit, quasi Romulus sepultus sit et non sublatus ad caelum aut non discerptus. Nam et Varro pro Rostris fuisse sepulchrum Romuli dicit.

15. <melior pars.> ‘Melior’ pro ‘maior’, ut ille (Verg. Aen. VIIII 156): Nunc adeo, quoniam melior pars acta diei est. Sensus est autem: forte aut omnes aut melior pars hominum consilium a me requirentes, quemadmodum his malis possitis carere, quid uobis agendum sit, accipite consilium, cum potior sententia uobis nulla sit, quam ut eatis, quocumque uos pedes ferent, uelut Phoceorum ciuitas profugit execrata agros atque Lares patrios, fanaque reliquit habitanda apris et rapacibus lupis. Hoc etenim relicto patrio solo in Galliam uenerunt Massiliamque urbem, ut lectum est, condiderunt.

17. Phocei enim, cum patriam propter hostes optinere non possent, in Galliam nauigando delati sunt ibique Massiliam condiderunt. Alii dicunt, quod propter bella ciuilia ad Galliam profugerint.

20. Hoc superiori sic iungendum est: nulla sit hac potior sententia, quam: eatis, quocumque uos pedes ferunt.

25. Idest debemus iurare non ante redire ad patriam, quam saxa natauerint, leuata de imis uadis, aut ante quam res inpossibiles factae sint. Ex inpossibilibus reuersionem ponit dicens: cum saxa imo fundo maris leuata fuerint, tunc redeamus. Per quod intellegitur non redeundum decreuisse Phocenses.

28. Vt ille (Verg. ecl 1. 59): Ante leues ergo pascentur in aethere cerui. Ac per hoc dicit se hoc uinculo iuris iurandi constringere, ne aliquando redeant: saxa etenim numquam possunt natare, et cum radices quidem Matini montis Padus contingere non possit, quippe cum Padus Italiae Humus, Matinus Calabriae mons sit.

29. Ab Alpibus enim oritur Appenninus et usque ad fretum Siculum peruenit. Et quasi dorso quodam Italiam mediam scindit inferumque a supero mari diuidit. Siue, inquit, Appenninus promunctorium maris net, cum longe a mari sit.

31. <tigres subsidere ceruis.> Ypallage est: ut delectet ceruos subsidere tigribus.

32. <miluo.> Ouidius (met. II 716): Rapidissima miluus exitii. Melius tamen genere feminino dicemus.

33. <credula.> Non semper credula, sed in hoc credula, ut leonibus se committant. [nec graves ([leg.] ravos) l.] Grauidos ([leg.] rauidos = rabidos).

34. salsa leuis h. e. Leuis hircus contra naturam, dum hispidus sit. <levis.> Sine pilis, non hirsutus; duplex diuersitas, ut et leuis fiat, qui setosus est, et in mari hircus moretur.

35. <in> haec. Pro ‘hac execratione’ idest ‘iure iurando inposito’; et est figura per numeros: ‘ciuitas eamus’. ‘Dulces’ autem <’reditus’>, qui aliis dulces solent esse, non nobis, qui non sumus regressuri.

36. <eamus.> Hoc dicit: aut omnis ciuitas proficiscamur aut pars, quae est melior uulgo.

37. <indocili melior grege.> Indocilis enim erit pars ilia et imperita, quae hic remanebit. mollis et expes. Idest quietiores, et qui amore soli genitalis nolit sectari meliora, resideat in Penatibus propriis. Idest aut omnes eamus aut pars, quae est indocili grege melior, idest prudentiores; mollis autem pars et expers rationis loco resistat. ‘Expers’ dicitur sine parte, ‘exspes’ sine spe, ‘exlex’ sine lege. <mollis et expes.> Quae est mollis et sine spe remaneat in ciuitate.

39. uos quibus est uirtus. Quibus uirtus est in animo, discedite. mvliebrem lvctvm. Epitheton naturale posuit, quia omnis luctus mollis est. tollite l. Vt (Verg. Aen. XII 156): Non hoc lacrimis tempus aut ut (Verg. Aen. VI 37): Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit.

40. etrusca p. et u. l. Nauigate Tyrrenum mare.

41. circumuagus a. b. oceanus. In quo sunt Insulae Fortunatae, ad quas Sallustius in historia (hist 80 fr. I 61M.) dicit uictum uoluisse ire Sertorium. Circumfluens, qui est uicinus Insulis Fortunato. ‘Beata arua’ dicit Insulas Fortunatas, et mire arua repetiuit ut Maro (Aen. I 553): Si datur Italiam.. et iterum (Aen. I 554): Vt Italiam laeti Latiumque petamus.

42. diuites. Idest fecundas [ut Virgilius (georg. II 468): Diues opum uariarum].

43. reddit u. c. t. i. quot a. Vt Virgilius (georg. I 127. 128): Ipsaque tellus Omnia liberius nullo poscente ferebat. Hoc loco describit situm amoenum et felicitatem Fortunatarum Insularum, quae sunt in Oceano.

44. ‘Floret’ hic copiosa est, nam et illae possunt florere, quae non putantur.

45. numquam f. Idest fructibus abundantis. Fallentis termis oliuae. Termes dicitur extremus oliuae ramus, sicut uitium palmes. Caulis oliuae termis dicitur.

46. suamque. Mire ait suam, ut, quod apud nos magno labore insertio facit, ibi ipsa natura suggerat, ut Virgilius, cum de insitis loqueretur, ait (georg. II 82): Miraturque nouas frondes et non sua poma. Et quoniam ficus durae et fatuae sunt et cito decidunt, quae sponte et sine cultura proueniunt, ibi, inquit, tales nascuntur, ut ornent arborem, licet pullae sint, hoc est nigrae, ut Tullius (in Verg. II 4, 24): Cum tunica pulla sedere solebat et pallio. svamqve p. f. o. a. Nigra: ad colorem pomi retulit. <pvlla.> Nigra, idest matura; Virgilius (georg. III 89. 90): Ne maculis infuscet uellera pullis Nascentum.

48. leuis lympha. Sine impetu fluens et limpida. ‘Crepante pede’, idest sonante meatu ad puellam retulit. Eleganter [autem] ipso uersu susurrum aquae salientis imitatus est.

50. tenta. Distenta, plena. amicvs. Commodus suis. Virgilius (ecl. 4,21. 22): Ipsae lacte domum referent distenta capellae // Vbera.

51. nec uespertinus circum uag ([leg.] circumgemit, [ut exh. p]) u. o. Vt (Verg. ecl 4, 22): Nec magnos metuent armenta leones. Nocturnus, qui per noctem lustrat ouilia. circvm gemit. Insidiatur. Proprietatem ursorum expressit gemere.

52. nec int. a. u. Vt (Verg. georg. II 151. 152): Nec s<a>eua draconum (Verg. leonum) // Semina. Neque saeuiunt uiperae in ilia regione; aut est ὑπαλλαγέ: neque humus in altas premit latebras uiperas.

53. Plura, quam supra dixit; deinde infert, quae plura.

54. <‘Aquosus Eurus’> ut aquosus Orion (sim. Verg. Aen. IIII 52).

55. pinguia. Idest quae possunt esse pinguia, si non urantur aut ardore aut frigore.

56. <caelitum.> Hi caelites tantum pluraliter.

57. non huc a. c. Vt (Verg. georg. II 140): Haec loca non tauri spir. nar. ig. Per ‘Argoo’ [autem] ostendit ibi nullas posse fieri insidias, quae factae sunt ab Iasone propter uellus eripiendum, quod in Ponto erat.

58. colchis. Medea. Medeam significat, quae Iasonem secuta cum Argonautis nauigauit, ac per hoc dicit ibi uenena non esse.

59. ‘Sidonii’ [uero] pro Tyriis posuit, hoc est: nulla est ibi astutia, quia Tyrii quasi astuti habentur. Aut propter Cadmum dicit et ceteros, qui profecti sunt ad qu<a>erendam Europen. Hic autem Cadmus conditor Thebarum fuit. sidonii. Cadmi socios significat. cornva n. Capita uelorum cornua dicuntur, ut (Verg. Aen. III 549): Cornua uelatarum o. a.

60. cohors vlixei. Quae utique, si huc uenisset, capta loci bonitate numquam hinc postea discessisset.

61. nulla nocent p. c. Vt (Verg. ecl. 1, 50): Nec mala uicini pecoris contagia l<a>edent.

62. inpotentia. Idest pestilentia, ut Maro (Aen. III 141): Tum steriles exurere Sirius agros. Nimia potentia.

63. Sensus: non sunt, inquit, istae terrae his concessae, qui erant periculis et laboribus destinati.

64. Postquam Iuppiter aere tempus aureum inquinauit et postea id ferro durauit, ilia littora piae genti segregauit. ‘Durauit’ autem dura fecit et mala, ac per hoc deprauauit.

66. <datur fuga.> Vt ad ea loca ueniatis, quae sint uobis digna. Idest me suadente uobis piis fuga praestatur.

ep. xvii · iam iam efficaci do manus scientiae...


TERNARIVS IAMBICVS.


1. iam iam efficaci. Iterum in Canidiam magam dicit, quia efficaces eius artes probauerit.

5. refixa c<a>lo d. s. Vt (Verg. Aen. IIII 489): Sistere aquam fluuiis et uertere sidera retro.

8. telephus n. Telephus rex Mysorum; huic Graeci ad Troiam euntes, putantes eos Troianos, bellum intulerunt. Telephus restitit et singulari certamine cum Achille conflixit, a quo et uulneratus est; hic, cum postea errore cognito in amicitiam redissent, ab Achille herbis curatus est, quarum scientiam habebat Chirone docente. Quod exemplum ideo ponit Horatius, ut, sicut Achilles Telepho, ita ei Canidia ignoscat.

12. homicidam hectorem. Pro uiro forti posuit.

13. postquam r. Etiam Priamo, inquit, roganti pro Hectore Achilles uictor ignouit.

19. dedi satis superque p. t. Vt (Verg. Aen. VI 853): Parcere subiectis.

22. lurida. Tabida, nigra.

24. nullum a labore m. r. o. Nullum tempus sibi prestari carmine eius ad requiem ostendit.

28. increpare. Disrumpere siue incitare.

29. dissilire nenia. Vt tamquam in mortuum canat.

30. o mare, o terra, a. Sub indignatione exclamat, ut Terentius (adelph. V 3, 4): O mare, o caelum, o terra! ardeo. Dicit se non uoluntate amare, sed ui magici carminis.

33. aethna. Mons est Siciliae semper ignitus.

36. quod me manet stipendium. Certis enim stipendiis milites otium merebantur.

39. siue mendaci lira. Tamquam quae de ea falsa caneret per timorem.

42. infamis h. c. Stesicorus poeta Siculus dum uituperationem Helenae dixisset, indignatione Castoris et Pollucis oculos amisit, sed placati postea lumina ei reddiderunt.

49. tibi hospitale pectus et purae manus. Hironicos autem laudat omnia: hospitale pectus purae manus et puerperium, eum pollutam eam humanis sacrificiis ante retulisset.

50. tuusque uenter pactumeius. Pactumeium dicit filium Canidiae, quem habere se fecunditatis gratia laetabatur.

51. et tuo cruore rubros obstetrix pannos lauit. Cace<m>phaton in sensu.

53. quid obseratis auribus. Vt (Verg. Aen. IIII 428): Cur mea dicta negat duras dimittere in aures? Inducit Canidiam precibus suis inplacabiliter respondentem.


TERNARIVS IAMBICVS. TRIMETER IAMBICVS ACATALECTO ([LEG.] ACATALECTICVS). ITERVM IN CANIDIAM MAGAM DICIT, QVIA EFFICACES EIVS ARTES PROBAVERIT. ΠΑΛΙΝΩͺΔΊΑΝ FACIT ET LAVDAT EAM, QVAM LACERAVIT.


3. non mouenda. Non uiolanda, non offendenda, non mentienda, non excitanda. Significat autem Ecaten. Vel non mouenda quae non moueantur. Per haec autem numina adiurando ueneficam ostendit.

5. refixa c<a>elo d. s. Vt (Verg. Aen. IIII 489): Sistere aquam fluuiis et uertere sidera retro. <refixa.> Euulsa ut (Verg. Aen. V 360): Danais de poste refixum.

6. Parce uti sacris uocibus contra me; sacris autem detestabilibus.

7. <solue.> Idest libera mentem meam nexibus, quibus ante illigasti. Turbo species est maleficii, cuius uertigine quadam arte homines ad amorem coguntur, quod Graeceἰυγξ dicitur. Turbinem autem ῥυθμόν dicit, quem Graeci dicunt rhombum.

8. <mouit.> Exemplo docet etiam inimicos precibus posse flecti. telephvs n. Telephus rex Mysorum. Huic Graeci ad Troiam euntes, putantes eos Troianos, bellum intulerunt. Telephus restitit et singulari certamine cum Achille conflixit, a quo et uulneratus est. Hic, cum postea errore cognito in amicitiam redissent, ab Achille herbis curatus est, quarum scientiam habebat Chirone docente. Quod exemplum ideo ponit Horatius, ut, sicut Achilles Telepho, ita ei Canidia ignoscat. Hic uulneratus est in bello ab Achille nec potuit curari ab altero. Graecos euntes contra Troianos Telephus rex Mysorum non suscepit hospitio. Vulnerauit eum in bello Achilles. Et cum diu non curaretur, responsum est ei ab eo posse curari, a quo fuerat uulneratus. Ita, inquit, tu me, quem obligasti inprecationibus, mutatis sana carminibus.

11. Sensus est: et Hectorem iam addictum feris reddidit Achilles suis sepeliendum, postquam a Priamo rogatus est. Et tu [similiter] mitiga erga me iracundiam tuam.

12. homicidam hectorem. Pro uiro forti posuit. Pro eo, qui hominum atque hostium occisor fuit. Imitari uoluit Homerum: ‘homicidam’ pro uiro forti. Graece enim uoluit dicere quasi uirorum occisor. Graece enim dicitur androfonos. Licuit, inquit, et Hectorem sepelire, postquam Achilles Priamo supplice declinatus est.

16. <heu.> Aut ad animum procidentis posuit aut quasi Romanus poeta ingemuit et amator patrum Romanorum. pervicacis. Peruicaces dicuntur, qui in aliquo certamine usque ad uincendum perseuerant [(ex Porph.),] ut ‘pernix’ a ‘pernitendo’.

17. <uolente circa.> Cum exorata fuisset. <circa.> Pro Circe malefica filia Solis. Idest uolente Circe ad humanitatem conuersi dudum ab eadem in feras Vlixis socii redierunt. Est autem ordo: setosa membra.

20. Ex nimia Canidiae libidine uilem significat meretricem, siquidem dicit eam in amore fuisse nautarum. <institoribvs.> Duo sunt genera negotiatorum: institores et exercitores. <institoribvs.> Mercatoribus. Proprie enim institores sunt, qui exercent ipsam mercaturam. Meretricem autem significat fuisse. ‘Amata’ uocatiuum casum quidam [(ut Porph.)] uolunt. Et cum tam uiles amatores eius dicat, uidetur eam laudare, quasi tam pulchra sit, ut tot habuerit amatores.

21. <fugit iuuentas.> Sibi dicit haec accidisse propter pulchritudinem eius; sed oblique carminibus id uult factum intellegi. Verecundum autem colorem ruborem ait, ac per hoc pallere se dicit. verecvndvs. Nitidus, rubicundus, rubeus, pudibundus, ut (carm. I 27, 3): Verecundumque Bacchum.

23. Sensus hic est: ego discrucior m<a>eroribus, et tu uacas deliciis. Canus est, inquit, non per aetatem, sed odoribus et deliciis. Aiunt enim ungentis maturius canos fieri capillos.

25. Idest per noctem opto diem aduenire et per diem cupio noctem, quia inpatiens sum omni tempore.

26. Idest neque contingit neque conceditur, ut leuentur aliqua ratione suspiria. Vult autem intellegi quasi quibusdam tormentis ueneni animum suum cruciari.

27. Cogor, inquit, credere, quod antea non credebam, carmina plurimum posse.

28. sabella. Sabeorum. A Persis enim trahunt originem.

29. marsa. Marsica. Hi enim et herbis et carminibus medicari solent aduersum uenena serpentium. ‘Marsa’ idest magica, quae habundat apud Marsos. Marsi a Sabellis ducunt originem. Magi enim a Sabellis ducunt originem. nenia. Carmine mortuorum. ‘Nenia’ pro maligno carmine posuit.

30. quid amplius uis? Scilicet quam ut confitear, quod amo, ut (Verg. Aen. IIII 100): Habes, tota quod mente petisti. Terentius (ad. V 3, 4): O caelum, o terra, o maria Neptuni.

32. Nessus Centaurus ab Hercule interfectus est ob stuprum Deianirae, quam Hercules adamauerat.

33. <uirens.> Aestuans.

34. iniuriosis. Qui quasi ludunt sibi et iniuriam faciunt omnibus rebus, idest qui de euersionibus ludum sibi faciunt.

35. Idest tu, o Canidia, quae es officina maleficiorum, tamdiu cales uenenis Colchicis contra me, donec aridus cinis factus nam uentis ludibrium.

36. stipendium. Pro poena uitae posuit, aut obsequium et ministerium. Vel stipendium dixit pro tributo [(cons. Porph.),] quod annuum praestatur. Stipendium uero illud proprie dicitur, quod dabatur militibus profecturis <in bellum>.

39. <mendaci lyra.> Plena mendacii. Mendacium enim uidetur, si te laudauerim. Tua enim uita non admittit laudes. Vel ‘mendaci lyra’ falsa et adulanti, licet non ueras, tamen dicam tibi laudes.

40. More Ariadnes et Iustitiae, idest Erigon<a>e, quae uirgo Icari filia castitatis pietatisque causa inter sidera est: consecraberis, inquit, et tu.

41. <aureum.> Aut hic est distinctio, aut ‘perambulabis astra’, ut sit efexegesis: ‘Castoris sidus aureum’.

41. Ordo est: Castor, sidus aureum, infamis Helenae uice, idest iniuria offensus, fraterque magni Castoris, idest Pollux, adempta uati lumina reddiderunt. Stesichorus etenim, poeta Graecus, uituperationem Helenae scripsit, et irato Castore et Polluce amisit oculos, postea laudem dixit et pristinum lumen inuenit. <offensvs.> Ὑπεραλγήσας, propter Helenam laesus.

46. Figurate dixit non eam fecisse, quae fecit; nam et sordidis parentibus fuit. Negat enim quod erat, enarrans quod non erat. Et satis urbane hoc agit. obsoleta. Idest non infimo nata genere. Obsoleti sordibus dicuntur, qui de adulterio nascuntur.

47. Hoc est: nec ad maleficium ossa humana colligis. Prudens autem anus gnara uel docta. <pavpervm.> Quia diuitum sepulchra custodiuntur, ideo dixit ‘pauperum’.

48. Nouendiale dicitur [mortuorum] sacrificium, quod nono die pro mortuo celebratur [(cons. Porph.),] aut quia nono die post mortem parentatur. Nouendiales cineres: recentes Manes. dissipare. Eruere. Scilicet quae nescias carmine <eruere> sepulchra pauperum et post nouem dies, quibus sunt sepulta, excitare corpora mortuorum. Nam humilium maxime a magis umbrae suscitantur. Apud antiquos mos hic fuerat, ut, ubicumque quis m<ortuus esset>, si fieri posset, eodem die ad domum suam defe<rretur>, ut triduo corpus defuncti iaceret domi; unde in poeta (Verg. Aen. VI 152): Sedibus hunc refer ante suis. Post triduum in rogum ponebatur, unde idem (Aen. 5 XI 210): Tertia lux caelo dimouerat umbram. Per sep<tem> uero dies plangebatur. Item post triduum cinis in urnam mittebatur et tumulo mandabatur. Ideo ait: Nouendiales dissipare pulueres. Et notandum pulueres pluraliter usurpatum esse [sicut sepius multa usurpatiue posuit].

49. <hospitale.> Mite, amicum, bonum, benignum.

50. pactumeius. Subpositicius filius aut adoptiuus. Nomen eius, quem sibi filium esse dicebat. Supra enim subpositi partus ream fecit. Ventrem autem posuit pro partu.

51. Parturientes solent sanguine partus inficere pannos, quos lauant obstetrices <..> asti pannos sanguine. <lavit.> Pro lauat antique dixit. Dicendo ‘utcumque fortis puerpera’ ostendit eam non peperisse. Nonnulli [(ut Porph.)] ‘exilis puerpera’ intellegunt, ut maciem eius notet. Aliter: quantumuis exilis, tamen fortis es. Ostendit illam non peperisse, sed supposuisse filium.

53. In quibusdam hic ode incipit et est titulus eius sic: Negat Canidiam sibi reconciliari ideo, quoniam eius maleficia uulgauerit, et ipsam Canidiam introducit loquentem.

56. inultus. Idest ut sine ulla uindicta magicam artem et patefacta a me inferorum secreta deriseris. <cocytia.> Carmina infernalia. Cocytia <sacra> dixit, ut honesto uocabulo turpitudinem suam celaret. Sic Iuuenalis (2, 92): Cecropiam soliti Bapt<a>e lassare Cocyton. Cocytia autem ‘sacra Cupidinis’ esse dicit, quia haec maleficia, quae per inferos fiunt, ad amorem uult pertinere. ‘Liberum’ autem ait Cupidinem, quia obnoxius nulli sit, sed omnes ipse deludat. Vnde Maro (Aen. I 665): Nate patris summi qui tela Typhoea temnis. Quae Cocytia Cupidinis sacrum est, et nunc datur intellegi Canidiam Horatio commisisse secreta sacrificiorum, quae ille uulgauerit irridens. Quae Cocitia Cupidinis sacrum est. Ostendit se Canidia ueneficiorum su<orum> secreta Horatio commisisse, quae ille uulgauerat irridens.

58. Aesquilinus mons est, ubi erant sepulchra mortuorum, quo pergebant, qui uolebant [ueneficio] animas excitare. ‘Pontificem’ ait quasi censorem, quia pontifices de sacris iudicabant. Aesquilini autem ideo, quia extra Aesquilinam portam erant monumenta in aggere, in quo Canidia magicam noctibus exercere consueuerat. Aut pontifex idest conscius riseris.

59. Idest ut me sine uindicta urbis fabulam feceris.

60. Quid prodest tibi, o Horati, adhibuisse Pelignas anus magnis mercedibus, quae te carminibus suis a meis maleficiis liberarent [(sim. Porph.),] uel quid profuit tibi miscuisse uenenum, ut moriaris? pelignas. Sabinas a Peligno monte uel ab oppido. Idest magicas. Sine causa, inquit, magistras meas anus mercede ditaui, ut carmina discerem et ut uenena conficerem.

61. ‘Toxicum’ est uenenum efficax eo quod sagittae inde tinguantur.

63. <in hoc.> Propter hoc. Ob hoc, inquit, solum [diu] uicturus es, ut ad maiora supplicia reserueris et diu poenas luas.

64. <ut> suppetas. Vt suppediteris nouis suppliciis [(sim. Porph.),] uel suppetas, idest cadas, ut sufficias ad nouos dolores ferendos.

65. Quia Myrtilum praecipitauit in mare, per quem uicit.

67. <alite.> Vulturio.

68. Sisyphus ob hanc causam punitur, quoniam socerum suum in scrobem igneum occultum praecipitauit, quod multum ab eo poscebat.

69. <iouis.> Plutonis

71. norico. Pro qualicumque gladio. Est autem species pro genere, ut mos est poetarum, uel maxime lyricorum.

73. <fastidiosa.> Δυσαρεστουμένη. aegrimonia. Angor, tristitia, quae uitam fastidiat tot suppliciis deditam.

74. <vectabor humeris.> Quid est ‘uectabor humeris’, nisi forte subaudiamus extrinsecus ‘iactantibus’ aut quid tale? Sic enim iactare numeros solent, qui gloriantes incedunt. Quod si ita est, ‘inimicis eques’ iungendum erit, ut si diceret: ‘equitans super inimicos meos’. Aut numquid ‘humeris inimici ([leg.] inimicis) uectabor’ intellegemus, quod super inimicorum meorum humeris ero ac sic uectabor atque equitabo. tvnc ego. Idest cum superauero superbiam inimicorum meorum, tunc uectabor atque equitabo. [Idest in nocte, quando ad aliquem comedendum conuenire debemus, te equitabo.]

75. <insolentiae.> In antiquis ‘insolentiae’ ([leg.] inpotentiae) intellego positum et insolentiae ([leg.] inpotentiae) quasi nouae potentiae intellegendum.

76. Summa sensus haec est: an quae difficiliora facere possim, idest cereas imagines animare, lunam caelo deuocare, umbras <mortuor>um ab inferis elicere, mentesque nominum potione amoris incendere, nihil in te potero et artis meae circa te inpotentiam uelut miseranda flebo?

Ad graece scripta legenda typus graecus extrahe


GAI M. SEVER • MMDCCLX • MMDCCLXVII